Łukasz Niesiołowski-Spano, Krystyna Stebnicka – „Historia Żydów w starożytności. Od Thotmesa do Mahometa” – recenzja i ocena
Łukasz Niesiołowski-Spano, Krystyna Stebnicka – „Historia Żydów w starożytności. Od Thotmesa do Mahometa” – recenzja i ocena
Badania archeologiczne i historyczne doprowadziły do podważenia historyczności wielu narracji biblijnych, choć należy dodać, że nie wszystkie te ustalenia są powszechnie akceptowane przez badaczy. Punktem zwrotnym okazały się argumenty za tym, że choć Biblia opowiada o przeszłości, nie jest jednak historiografią. Celem Biblii nie jest rekonstrukcja przeszłości, a zatem wierne odtworzenie minionych wydarzeń, lecz stworzenie obrazu teologicznego. Do jego budowy wykorzystano opowieści umieszczone w mitycznej lub rzeczywistej przeszłości Izraela, które nie muszą być, lub wręcz nie są, opisem prawdziwych wydarzeń.
Prowadzone w drugiej połowie ubiegłego wieku wykopaliska pozwoliły spojrzeć na przekaz biblijny z innej perspektywy i w konsekwencji na początku XXI wieku powstała nowa „synteza badań ustalających historyczną wartość Starego Testamentu”. Współczesna archeologia nie potwierdza dziś wielu wątków branych wcześniej za pewnik, takich jak wyjście z Egiptu i wędrówka przez pustynię, zdobycie Kanaanu przez Izraelitów pod wodzą Jozuego czy też istnienia potężnego królestwa rządzonego przez Dawida i Salomona. Recenzowana praca odchodzi od narracji opartej na Biblii, odnosi się do najnowszych ustaleń historyków i w przystępny sposób przedstawia dzieje Żydów na przestrzeni ponad dwóch tysięcy lat – od epoki brązu aż po koniec starożytności.
Kolejne rozdziały napisane przez polskich badaczy związanych z Uniwersytetem Warszawskim prezentują historię mieszkańców Palestyny (także Kananejczyków, Izraelitów i Judejczyków) na tle historii regionu. Autorzy opisują Żydów skupiając się przede wszystkim na kontekście zewnętrznym, stąd nie ograniczają się do tekstów napisanych wewnątrz wspólnoty wyznawców Jahwe. W pierwszej części syntezy pojawia się szereg władców znanych z historii powszechnej, takich jak faraonowie Thotmes i Szeszonq, władca babiloński Nabudochonozor II oraz perscy królowie Cyrus Wielki i Artakserkses. Centralnymi postaciami nie są natomiast Abraham, Mojżesz i Saul. Ten ostatni, określany w Starym Testamencie prorokiem i królem całego Izraela, faktycznie był jedynie wodzem plemienia Beniamina. Jego następca Dawid był z kolei „typowym lokalnym przywódcą wczesnej epoki żelaza” i zajmował się głównie łupieniem, a barwne opowieści o jego życiu „należą do sfery wyobraźni literackiej”.
O ile Dawid był „lokalnym watażką”, to jego syn i następca Salomon jest w Biblii „tak wystylizowany i pełny stereotypów, że można wątpić w jego autentyczność”. Część badaczy uważa, że postać znanego z mądrości króla wzorowana była na asyryjskim władcy Salmanasarze III (IX w. p.n.e.). Stebnicka i Niesiołowski-Spano odpowiadają w swojej książce na wiele kluczowych dla historii regionu pytań: Jak naprawdę wyglądały początki izraelskiej państwowości? Jak kształtowała się żydowska religia i prawo? Co źródła mówią na temat niewoli babilońskiej? Dlaczego Herod zasłużył na przydomek Wielki?
Niewątpliwie największą zaletą publikacji jest podjęcie dyskusji z przekazem utrwalonym w szerokiej świadomości. Studenci i wszystkie osoby zainteresowane historią mogą równolegle czytać recenzowaną pracę z klasycznymi już syntezami ks. Juliana Warzechy i innych. Specjalne ramki i wyróżniony tekst ułatwiają jego odbiorcom lepsze zrozumienie oraz interpretację zarówno treści ksiąg Starego Testamentu, jak i źródeł pozabiblijnych. Nawigację po dziejach „narodu wybranego” ułatwiają ponadto mapy, kolorowe ilustracje oraz informacje o czasie powstania omawianych źródeł. Księga Rodzaju została spisana w II wieku p.n.e. i należy do najmłodszych fragmentów Pisma Świętego. Najstarsza jest natomiast, datowana na IX wiek p.n.e., Pieśń Debory (część Księgi Sędziów). Można oczywiście zastanawiać się, czy autorzy tak radykalnie odrzucając przekaz biblijny, oparty przecież na tradycji, nie zaufali nazbyt innym źródłom. Odpowiedź na to pytanie należy pozostawić czytelnikom.
„Historia Żydów w starożytności” to unikatowe opracowanie, które z pewnością stanie się podstawową lekturą dla miłośników historii starożytnej. Jest to pozycja obowiązkowa dla wszystkich sympatyków epoki zdominowanej przez faraonów, Persów i Rzymian. Choć Żydzi nie należeli do największych potęg ówczesnego świata, ich wpływ na kształtowanie się współczesnej cywilizacji był ogromny. Warto zatem sięgnąć po recenzowaną syntezę i poznać ich najdawniejsze dzieje na tle historii Bliskiego Wschodu. Polecam uwadze.
