„Łódzkie Oblicza Niepodległej” – łódzka pamięć o odrodzonej Ojczyźnie
Paweł Czechowski: Akcje związane z setną rocznicą odzyskania niepodległości kojarzą się raczej z wesołymi elementami. Dla „Łódzkich Obliczy Niepodległej" inspiracją był... cmentarz! Nie ma w tym chyba jednak przypadku. Dlaczego?
Maja Jakóbczyk – historyczka, edukatorka, muzealniczka, związana z Muzeum Miasta Łodzi od 1997 roku. Maja Jakóbczyk: Stary Cmentarz przy ulicy Ogrodowej stał się nieprzypadkowo inspiracją dla programu „Łódzkie Oblicza Niepodległej”. Od 2015 roku Cmentarz jest częścią obszarowego Pomnika Historii pod nazwą „Łódź – wielokulturowy krajobraz miasta przemysłowego”. Muzeum Miasta Łodzi od wielu lat współpracuje z Towarzystwem Opieki nad Starym Cmentarzem przy realizacji działań wystawienniczych, edukacyjnych i naukowych na rzecz ochrony oraz popularyzacji historycznych i zabytkowych walorów tego wyjątkowego miejsca na mapie Łodzi. Patronujemy także, organizowanej corocznie przez Towarzystwo, społecznej zbiórce pieniędzy przeznaczonych na prace konserwatorskie wybranych pomników nagrobnych.
Dzieje Starego Cmentarza nierozerwalnie związane są z historią narodzin i dynamicznym rozwojem jednej z największych w Europie metropolii przemysłowych. Utworzony w 1855 roku Cmentarz był pierwszą w Łodzi wspólną nekropolią dla trzech wyznań chrześcijańskich: katolicyzmu, ewangelicyzmu i prawosławia. Stał się miejscem pochówku zasłużonych obywateli miasta Łodzi, przedstawicieli elity finansowej, świata kultury i polityki – wśród nich burżuazji przemysłowej, lekarzy, nauczycieli, artystów, przedwojennych prezydentów. Rangę historyczną cmentarza podkreślają postaci związane ze szczególnymi wydarzeniami z naszej historii, takimi jak XIX-wieczne powstania narodowe, walki o odzyskanie niepodległości w 1918 r. i jej obronę w 1920 i 1939 r.
To wszystko sprawia, że Stary Cmentarz jest swoistym „zwornikiem pamięci” miasta – jego historii, ważnych wydarzeń oraz mieszkańców, a tym samym inspiracją dla wielu przedsięwzięć realizowanych przez Muzeum Miasta Łodzi.
P.Cz.: Czym dokładnie jest program „Łódzkie Oblicza Niepodległej"? Do kogo jest kierowany?
M.J.: „Łódzkie Oblicza Niepodległej” to całoroczny program przygotowany przez Muzeum Miasta Łodzi w nawiązaniu do obchodów stulecia odzyskania przez Polskę niepodległości i ministerialnego Programu „Niepodległa”. Prezentujemy różne oblicza Niepodległej Łodzi – oblicza sztuki, sportu, muzyki i historii, a czynimy to wykorzystując różnorodne formy – prelekcje, spacery tematyczne, zajęcia i warsztaty edukacyjne, koncerty, a nawet turniej w szachach błyskawicznych i terenową grę miejską. Program wydarzeń jest skierowany przede wszystkim do łódzkich odbiorców, choć mamy nadzieję, że dwie publikacje, które przygotowujemy, będą miały szansę dotarcia do szerokiego grona czytelników.
Program wydarzeń został tak przygotowany, aby znalazły się w nim propozycje dla publiczności w każdym wieku – dla dzieci i młodzieży są to zajęcia edukacyjne i wymagające większej aktywności własnej – warsztaty oraz terenowa gra miejska i turniej szachowy dla juniorów. Dla dorosłych proponujemy przede wszystkim spotkania i spacery tematyczne, którym często towarzyszą mini-prezentacje, turniej szachowy oraz koncerty z cyklu „Najpiękniejsza jest muzyka polska” – przygotowane we współpracy z łódzkim oddziałem Stowarzyszenia Polskich Artystów Muzyków.
Spacer tematyczny „Stary Cmentarz – szlakami łódzkich bohaterów Niepodległej” (fot. M. Mirończuk). P.Cz.: Przedsięwzięcie trwa już od kilku miesięcy. Co w jego ramach udało się dotychczas osiągnąć?
M.J.: Przedsięwzięcie realizujemy już od maja i w tym czasie odbyło się kilkanaście wydarzeń. Ważną częścią projektu są działania edukacyjne – w programie pod nazwą „Odkrywamy Stary Cmentarz w Łodzi – Bohaterowie Niepodległej”, adresowanym do szkół, wzięło udział kilkanaście grup z Łodzi i regionu, a zgłoszenia nadal napływają.
Tematem przewodnim są miejsca pamięci łodzian, którzy aktywnie uczestniczyli w walce o odzyskanie niepodległości. Na Starym Cmentarzu szczególnie ważnym punktem jest Aleja Powstańców – uczestników powstania listopadowego i styczniowego oraz Kwatera Zasłużonych, w której spoczęli żołnierze wojny polsko-bolszewickiej w 1920 roku. Przypominamy także postaci społeczników, aktywistów, animatorów kultury i sztuki – ważnych dla utrwalania niepodległości po 1918 roku.
Doświadczenie miejsca i zrozumienie jego wartości oraz odkrywanie postaci związanych z ideą niepodległości ma przygotować młodzież do uczestnictwa w dalszych działaniach. Grupy, które chcą pogłębić swoją wiedzę w bardziej aktywny sposób, uczestniczą w warsztatach obejmujących różnorakie aktywności – od porządkowania zabytkowych miejsc, poprzez samodzielne tworzenie prezentacji, przewodników i miniatur filmowych poświęconych wybranym bohaterom. Młodzież miała już okazję zaprezentowania części efektów tych działań podczas jednego z październikowych wydarzeń muzealnych.
Zrealizowaliśmy także większą część zaplanowanych spotkań, spacerów tematycznych i prelekcji. Do tej pory we wszystkich tych działaniach wzięło udział około 800 odbiorców.
P.Cz.: Jak reagują sami mieszkańcy? Czy chętnie biorą udział w inicjatywach takich jak „Łódzkie Oblicza Niepodległej”?
M.J.: W ostatnich latach zauważamy wzrost zainteresowania łodzian historią naszego miasta, co ma też wpływ na wzrost lokalnego patriotyzmu. Odczuwamy dużą satysfakcję z popularności wystaw i przedsięwzięć edukacyjnych, które są poświęcone mało znanym szerszej publiczności tematom. W 2015 roku zaprezentowaliśmy choćby historię zakładu kamieniarskiego Urbanowskich, który działał w Łodzi na przełomie XIX i XX wieku, a rok później dzieje Łódzkich Zakładów Radiowych Fonica – producenta urządzeń i podzespołów telekomunikacyjnych i elektronicznych.
Odzew łódzkiej publiczności, wyrażony dużą frekwencją i pochlebnymi recenzjami, utwierdza nas w przekonaniu o konieczności podejmowania i przypominania o zatartych w pamięci lokalnych wydarzeniach i ważnych mieszkańcach. Dlatego też w „Łódzkich Oblicza Niepodległej” przywracamy do powszechnej świadomości zapomniane postaci łodzian – bohaterów walki zbrojnej, ale także bohaterów-społeczników, aktywistów, artystów działających dla rozwoju miasta.
Z każdym miesiącem obserwujemy coraz większe zainteresowanie i rejestrujemy stopniowo zwiększającą się frekwencję uczestników biorących udział w zajęciach i wydarzeniach edukacyjnych oraz spotkaniach, spacerach tematycznych i koncertach, choć trzeba przyznać, że kumulacja wydarzeń i inicjatyw nawiązujących do setnej rocznicy odzyskania niepodległości jest w całej Polsce bardzo duża i trafiają do nas także opinie części odbiorców o zmęczeniu tą tematyką.
Więcej o akcji „Łódzkie Oblicza Niepodległej” przeczytasz na stronie Muzeum Miasta Łodzi !
P.Cz.: Wiele z działań Muzeum Miasta Łodzi zadedykowało dzieciom i młodzieży. W jaki sposób młodym ludziom można pokazać wagę obchodzonej 11 listopada rocznicy?
M.J.: Bardzo wiele działań muzealnych przygotowujemy z myślą o młodszej części naszych odbiorców. W tym roku oprócz programu „Łódzkie Oblicza Niepodległej” przygotowaliśmy także przedsięwzięcie pod nazwą „Bohaterologia po łódzku”, podczas którego przywołujemy sylwetki współczesnych „zwykłych" bohaterów, których praca potrafi przenieść korzyści nie tylko im samym, ale przede wszystkim całej miejskiej społeczności. Pisząc o patriotyzmie pamiętamy zazwyczaj o dużych nazwiskach, pomnikowych bohaterach, wielkich dowódcach i żołnierzach. Natomiast zapomina się o ludziach, którzy na co dzień zabiegali o to, aby życie - nie tylko ich, ale rodaków, mieszkańców ich miast, czy po prostu sąsiadów – było bardziej znośne.
Warsztaty dla młodzieży „Odkrywamy Stary Cmentarz w Łodzi – Bohaterowie Niepodległej” (fot. M. Jakóbczyk). Przypominamy zatem postawy, działania i aktywność na tym polu wśród mieszkańców Łodzi z XIX i początków XX wieku i zachęcamy młodych ludzi do aktywnego włączenia się w życie lokalnej społeczności – w obszarze choćby wolontariatu czy ochrony zabytków. Ciekawym efektem tego całorocznego programu będzie stworzenie, wspólnie z uczestnikami, publikacji w formie poradnika: „Bohater – zrób to sam”.
Celem naszych działań edukacyjnych jest nie tylko prezentacja i zachęcenie do odkrywania historii miasta, ale także zwrócenie uwagi na to, że to my tworzymy historię i ciąży na nas odpowiedzialność za kształtowanie naszej współczesności. Myślę, że jest to bardzo istotne w kontekście obchodzonego stulecia odzyskania przez Polskę niepodległości.
P.Cz.: Kim są łódzcy „Bohaterowie Niepodległej"? Z jakich postaci miasto może być szczególnie dumne w kontekście walki – nie tylko z bronią w ręku – o Polskę niepodległą?
Cezary Pawlak: Łódzcy „Bohaterowie Niepodległej” są przede wszystkim kojarzeni jako uczestnicy walk o odzyskanie niepodległości w czasie powstań narodowych, walk o jej utrzymanie w 1920 roku i zagrożenie kolejnej utratą w 1939 roku. Jednym z głównych celów programu jest jednak prezentacja postaci, które swym życiem przyczyniły się do utrwalania niepodległości poprzez działalność w sferze życia politycznego, społecznego czy kulturalnego. W tej grupie znajduje się liczne grono łodzian, dlatego trudno szczególne kogoś wyróżnić. Niewątpliwie Łódź dumna jest z swojego pierwszego prezydenta Aleksego Rżewskiego, który zadbał o organizację życia w mieście w pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości, szczególnie jeżeli chodzi o organizację szkolnictwa, kształtowania miejskiej sieci tramwajowej oraz rozwiązania ważnego problemu, jakim była kwestia kanalizacji miasta.
Postacią ze sfery życia artystycznego jest Karol Hiller, znany i ceniony artysta polskiej awangardy, m.in. twórca nowatorskiej techniki nazwanej heliografiką, ale także działacz społeczny. Zaangażowany w obronę praw człowieka i obywatela, wrażliwy na biedę i krzywdę ludzką, traktował swoją twórczość jako jedną z form działalności społecznej.
Koncert z cyklu „Najpiękniejsza jest muzyka polska” (fot. M. Mirończuk). P.Cz.: Jak rok 1918 wyglądał w Łodzi? Które wydarzenia szczególnie zapisały się wówczas na kartach historii?
C.P.: Łódzka akcja rozbrajania Niemców miała miejsce w dniach 10 i 11 listopada. Choć armia niemiecka była zdemoralizowana i nie wykazywała woli walki, to nie obyło się bez ofiar. Po stronie niemieckiej było ponad 3 tys. żołnierzy, po stronie polskiej ok. tysiąca żołnierzy wywodzących się z Legionów Polskich, POW, PPS i innych organizacji bojowych. Walki toczyły się w strategicznych punktach miasta, na głównych placach, dworcach kolejowych, w budynkach, gdzie znajdowały się magazyny broni i żywności. Bohaterami tych wydarzeń były ich najmłodsze ofiary – 19-letni legionista Bronisław Sałaciński i jego rówieśnik Stefan Linke, uczeń łódzkiego Gimnazjum Towarzystwa „Uczelnia”.
P.Cz.: Jakie wydarzenia czy postacie pozostają z kolei Pana zdaniem nieco zapomniane, a warto przypominać o nich szerszemu gronu odbiorców?
C.P.: Jedną z wielu takich osób w Łodzi jest Józef Wolczyński, postać ważna dla Muzeum Miasta Łodzi, które objęło patronat nad jego pomnikiem nagrobnym znajdującym się na najstarszej łódzkiej nekropolii, czyli Starym Cmentarzu. Był jedną z najbardziej znanych i zasłużonych postaci międzywojennej Łodzi, jako aktywny działacz polityczny, gospodarczy i społeczny. Pracował m.in. na rzecz łódzkiego sportu, stowarzyszeń muzycznych i innych przedsięwzięć w życiu kulturalnym miasta. W swojej bogatej karierze został dyrektorem naczelnym zakładów włókienniczych Izraela Kalmanowicza Poznańskiego. W pałacu Poznańskiego mieści się dzisiaj Muzeum Miasta Łodzi.
P.Cz.: Pewnym wyjątkowym elementem akcji „Łódzkie Oblicza Niepodległej" został... turniej szachów błyskawicznych. To bardzo nietypowe zawody w tym kontekście. Jaki związek mają szachy z niepodległością?
M.J.: Sport jest często przywoływany w kontekście niepodległości – dbanie o tężyznę fizyczną i intelektualną było odbierane jako wyraz patriotyzmu. W 2017 roku obchodziliśmy rocznicę powstania Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” we Lwowie – pierwszego z kilkuset powstałych na ziemiach polskich oddziałów tej organizacji, prowadzonych często przez weteranów powstania styczniowego. Warto przypomnieć, że ich głównym celem było przygotowanie młodzieży do służby w wojsku i walki o niepodległość. W Muzeum poświęciliśmy tej rocznicy duże wydarzenie przy okazji realizacji trzyletniego przedsięwzięcia „Ocalić od zapomnienia – najcenniejsze zbiory Oddziału Sportu i Turystyki Muzeum Miasta Łodzi”, którego jednym z elementów była wystawa czasowa poświęcona historii sportu i turystyki w Łodzi.
Warsztaty graficzne poświęcone czcionce „Brygada” podczas wydarzenia „Obrazy Niepodległej – historia pewnej czcionki” (fot. M. Jakóbczyk). Kulminacją trzyletnich działań Muzeum jest wystawa stała otwarta w październiku br. w Zatoce Sportu Politechniki Łódzkiej zatytułowana „Muzeum Sportu. Szybciej, wyżej, mocniej”. Mocnym akcentem ekspozycyjnym jest aranżacyjne „wywołanie” słynnej łódzkiej kawiarni Aleksandra Roszkowskiego – miejsca chętnie odwiedzanego przez sportowców, w tym szachistów.
Historia szachów zajmuje ważne miejsce na tle dziejów łódzkiego sportu. W 1903 roku powstało Łódzkie Towarzystwo Zwolenników Gry Szachowej skupiające najlepszych zawodników, m.in. Akibę Rubinsteina – wybitnego szachistę światowego formatu. Towarzystwo istniejące do 1939 roku organizowało ważne turnieje o charakterze zarówno lokalnym, jak i międzynarodowym, m.in. Szachowe Mistrzostwa Polski (Wszechpolski Turniej Szachowy) w 1927 roku z udziałem Akiby Rubinsteina, Ksawerego Tartakowera i Kazimierza Makarczyka „pod protektoratem marszałka Piłsudskiego”, czy też międzynarodowy turniej z okazji 35. Towarzystwa obchodzonego w 1938 roku. Wszystkie zawody okresu międzywojennego były nie tylko promocją tej dyscypliny, ale także swoistą manifestacją osiągnięć sportu rozwijającego się w niepodległej Polsce. Podkreślano przy tym, że to dzięki odzyskaniu niepodległości w 1918 roku polscy szachiści w latach 1918-1939 należeli do najlepszych na świecie – Polska na drużynowych Olimpiadach Szachowych zdobyła w tym okresie 6 medali (jeden złoty, dwa srebrne i trzy brązowe).
Nasz turniej w szachach błyskawicznych, organizowany we współpracy z Łódzkim Okręgowym Związkiem Szachowym i Fundacją Akiby Rubinsteina, odwołuje się do tych turniejów, a także przywołuje inne wydarzenia i zawody, które odbywały się w Łodzi w międzywojniu dla uczczenia odzyskania przez Polskę niepodległości.
Więcej o akcji „Łódzkie Oblicza Niepodległej” przeczytasz na stronie Muzeum Miasta Łodzi !
P.Cz.: Przed nami wciąż 11 listopada, czyli finisz wielu inicjatyw związanych z obchodami rocznicy odzyskania niepodległości. Co szykuje Muzeum Miasta Łodzi na ten wyjątkowy dla wszystkich Polaków dzień?
C.P.: Z uwagi na dużą liczbę wydarzeń organizowanych tego dnia w Łodzi zdecydowaliśmy, że uroczysta gala podsumowująca całoroczny program „Łódzkie Oblicza Niepodległej”, odbędzie się 18 listopada. W tym dniu zostaną zaprezentowane najciekawsze efekty działań edukacyjnych oraz dwie publikacje wydane w 2018 roku – reprint „Szlakiem wielkości: odtworzony warsztat pracy konspiracyjnej J. Piłsudskiego w Łodzi” z 1939 roku oraz „Łódzkie Oblicza Niepodległej. Stary Cmentarz: ludzie, historia i pamięć”, w której przedstawiono kilkadziesiąt znanych i mniej znanych postaci na tle historii miasta.
Częścią wydarzenia będzie także podsumowanie 24. Kwesty na Starym Cmentarzu. Co roku w listopadzie Towarzystwo Opieki nad Starym Cmentarzem przy ulicy Ogrodowej, powstałe w 1999 r., organizuje społeczną zbiórkę pieniędzy na prace konserwatorskie wybranych pomników nagrobnych. O wyborach konserwatorskich decydują zarówno wartości zabytkowe obiektów, jak i ważne, często zapomniane, zasłużone dla historii miasta postaci łodzian. Szeroki oddźwięk społeczny określa znaczenie tego przedsięwzięcia, które aktywizuje szereg organizacji społecznych i wolontariuszy działających w imię ochrony wartości zabytkowych miasta.
W organizację i czynny udział w kweście włączają się środowiska i stowarzyszenia działające na rzecz ochrony zabytków i popularyzacji historii Łodzi. Oddzielną, liczną grupę zaangażowaną w kwestę stanowi młodzież kilkudziesięciu łódzkich i podłódzkich szkół. W szczególnym roku stulecia niepodległości Polski jednym z głównych tematów przewodnich kwesty jest postać księdza Franciszka Pruskiego – zasłużonego kapłana zamordowanego przez Niemców podczas pierwszej wojny światowej, w związku z niesieniem posługi kapłańskiej żołnierzom biorącym udział w działaniach wojennych.
Bohaterska śmierć księdza Pruskiego została upamiętniona poprzez ufundowanie ze składek łodzian w 1926 roku okazałego pomnika na Starym Cmentarzu, który wyróżnia rzeźba anioła o wyjątkowej wartości artystycznej – jej autorem był znany łódzki rzeźbiarz Wacław Konopka. Jesienią 1939 roku hitlerowcy zniszczyli główną część pomnika – postument wraz z postacią anioła. Intencją Towarzystwa Opieki nad Starym Cmentarzem jest odtworzenie obiektu w jego pierwotnym wyglądzie, jako wybitnego dzieła sztuki sepulkralnej, a także przywrócenie należnej pamięci zamordowanego przez Niemców łódzkiego kapłana.
Wieczór 18 listopada zakończy ostatni z kameralnych koncertów z cyklu „Najpiękniejsza jest muzyka polska” przygotowanych przez naszego Partnera – łódzki oddział Stowarzyszenia Polskich Artystów Muzyków.
