Lloyd Llewellyn-Jones – „Persowie. Epoka Wielkich Królów” – recenzja i ocena
Lloyd Llewellyn-Jones – „Persowie. Epoka Wielkich Królów” – recenzja i ocena
Rządzona przez dynastię Achemenidów Persja była jednym z największych pod względem powierzchni imperiów starożytnego świata. Choć państwo upadło nagle – za sprawą zwycięskiego pochodu Aleksandra III Macedońskiego – przez blisko trzy wieki swojego istnienia rozwijało się na wielu polach. Ze względu na splot wydarzeń, które miały miejsce w latach ok. 550–480 p.n.e. (od zajęcia przez Persów Lidii, przez powstanie w Jonii i dwa epizody wojen perskich) na Persów zawsze patrzyliśmy przez pryzmat ich przeciwników – Hellenów, którzy ostatecznie obronili swoją niezależność w starciu z o wiele potężniejszym (wydawałoby się) najeźdźcą ze wschodu. Ten „hellenocentryczny” obraz dziejów powielany był przez kolejne publikacje dotyczące dziejów Grecji. Na polskim rynku wydawniczym ze świecą szukać trzeba było prac, które nie przedstawiałyby imperium Achemenidów jako dzikiego i krwiożerczego najeźdźcy, który próbował wdeptać w ziemię greckie miasta-państwa. Na szczęście sytuacja ta zmieniła się za sprawą Domu Wydawniczego Rebis, którego nakładem ukazała się w roku bieżącym książka Lloyda Llewellyn-Jonesa, nosząca tytuł Persowie. Epoka Wielkich Królów (w oryginale: Persians. The Age of the Great Kings. Autorem polskiego przekładu jest Norbert Radomski).
Lloyd Llewellyn-Jones jest profesorem historii starożytnej, związanym z Uniwersytetem w Cardiff i Uniwersytetem w Edynburgu. Jego zainteresowania ogniskują się wokół starożytnej Persji: jej kontaktów ze światem greckim, ideologii władzy, dziejów kultury. Wielokrotnie pojawiał się w mediach (brytyjskich), promując historię starożytną. Prowadził bloga, poświęconego starożytnej Persji (Persian Things, nie publikuje na nim jednak od 2014 roku).
Książka została podzielona na trzy główne części, zatytułowane: Narodziny imperium, Być Persem oraz U Szczytu potęgi. Pierwsza z nich obejmuje okres od pojawienia się Persów na terenie dzisiejszego Iranu, aż po apogeum potęgi ich państwa za panowania Dariusza Wielkiego. Poznajemy w tej części dzieje Persji w sposób chronologiczny – analizując rządy kolejnych władców. W kolejnym rozdziale autor przerywa na dłuższą chwilę narrację opartą o znany z części pierwszej schemat przedstawiania dziejów, a decyduje się na prezentowanie zagadnień w sposób problemowy. W trakcie tej długiej i bardzo rozbudowanej dygresji zapoznamy się m.in. z organizacją administracji państwowej, funkcjonowania dworu monarszego, czy chociażby znaczeniem haremów dla perskiej monarchii. W ostatniej części swojej książki Llewellyn-Jones powraca do uporządkowanego w sposób chronologiczny przedstawiania kolejnych wydarzeń, rozpoczynając od końca panowania Dariusza Wielkiego, aż po podbój Persji przez Aleksandra Wielkiego. Szczególnie interesujący wydaje się również epilog, w którym autor przedstawił problem recepcji starożytnej Persji w dobie panującej w XX wieku irańskiej dynastii Pahlawich oraz w czasie rewolucji islamskiej Chomejniego.
Szczególną zaletą omawianej książki jest fakt, iż Llewellyn-Jones oparł swoją narrację w zdecydowanej większości na źródłach perskich: inskrypcjach, glinianych tabliczkach, zabytkach architektury i sztuki, pochodzących z wykopalisk. Zerwał zatem całkowicie z przedstawianiem imperium Achemenidów przez znany nam już grecki pryzmat. Owszem – posiłkuje się w niektórych miejscach klasycznymi źródłami helleńskimi, jednak nigdy nie zawierza im w stu procentach, zawsze starając się konfrontować je z – nawet błahymi, jakby się mogło nieraz wydawać– przekazami perskimi. Nie zawsze jest to łatwe, gdyż Persowie nie wytworzyli w czasach antycznych znanego nam narracyjnego dziejopisarstwa, a większość pochodzących od nich przekazów to lakoniczne zapisy wyryte w różnego rodzaju materiale, inskrypcje propagandowe umieszczane na budowlach i grobowcach, czy też zwykłe notatki, sporządzane w celach administracyjnych. Llewellyn-Jonesowi udało się jednak nawet na tak (momentami) nierównej podstawie źródłowej utkać niezwykle interesującą opowieść o perskim imperium. Dzięki temu sporządził obraz często odmienny od tego, do którego się przyzwyczailiśmy za sprawą ciągłego zawierzenia historykom greckim.
Pod względem merytorycznym książce zbyt wiele zarzucić nie można. Autor korzysta z aparatu naukowego, choć przypisów znalazło się w całej książce zaledwie 69. Czasami zdarzają mu się nieprecyzyjne stwierdzenia, np. nazywa Klaudiusza Eliana autorem greckim (s. 357), choć był on Rzymianinem (piszącym co prawda po grecku). Nie są to jednak wpadki częste i wpływające jakkolwiek na jakość publikacji i jej ogólną ocenę.
Omawiana praca została wyposażona w bogaty wachlarz materiałów dodatkowych. Czytelnik, który chciałby poszerzyć zawartą w książce wiedzę otrzymał np. listę literatury uzupełniającej, którą dodatkowo okraszono krótkimi komentarzami autora na temat zawartości poszczególnych pozycji. Plusem jest także obszerny zbiór materiałów internetowych, do których możemy sięgnąć z domu, bez odchodzenia od komputera. Bardzo przydatne jest również zestawienie najważniejszych postaci, które pojawiały się na kartach pracy (Dramatis personae, s. 409–416). Dużą zaletą książki jest także mocno rozbudowany indeks, w którym oprócz klasycznych nazw miejscowych i osób, znajdziemy także związane z nimi zagadnienia problemowe, co bez wątpienia ułatwi nawigację po tak obszernym (liczącym ok. 410 stron tekstu) tomie. Nie sposób pominąć także tematu szaty graficznej omawianej pracy, która jest niezwykle barwna i obszerna. Liczy bowiem ponad 40 ilustracji, z których ponad połowa to grafiki kolorowe, wydrukowane na wysokiej jakości papierze. Listę dodatkowych materiałów kończą zawarte na pierwszych kartach omawianej książki mapa imperium perskiego oraz drzewo genealogiczne Achemenidów.
Należy przyznać bez cienia wątpliwości, że Persowie. Epoka Wielkich Królów to książka warta uwagi. Dla Czytelników interesujących się starożytnością klasyczną to lektura obowiązkowa. Jednak każdy, kto po nią sięgnie na pewno się nie zawiedzie, gdyż jest to praca kompletna – solidna pod względem merytorycznym, napisana w sposób zwięzły i przejrzysty, a przy tym pięknie wydana.
