Leon Volovici – „Nacjonalizm i «kwestia żydowska» w Rumunii lat trzydziestych XX wieku” – recenzja i ocena

Autor był rumuńskim Żydem, cenionym historykiem literatury i idei. Urodzony w 1938 r. w Jassach (znanych jako miejsce pogromu z 1941 r.), znaczną część swojego życia spędził w komunistycznej Rumunii. Stamtąd wyjechał najpierw na stypendium do Polski w 1970 r., a ostatecznie wyemigrował do Izraela w 1984 r. Pracując w Yad Vashem i na Uniwersytecie Hebrajskim, zajmował się historią Holokaustu i antysemityzmu w przed- i powojennej Rumunii. Deklarował przy tym, że nie czuje się historykiem Holokaustu i pragnie skoncentrować się badawczo przede wszystkim na historii idei. Recenzowana pozycja, której oryginał w języku angielskim ukazał się w 1991 r., jest realizacją tych zainteresowań naukowych Autora. Warto dodać, że w Polsce, już po jego śmierci w 2011 r., ukazała się także książka autobiograficzna Z Jass do Jerozolimy (przez Warszawę) (Sejny 2013).

„Nacjonalizm i «kwestia żydowska» w Rumunii lat trzydziestych XX wieku” jako biografia intelektualna

Przy okazji wizyt nad Wisłą Volovici poznał prof. Michała Głowińskiego, który jest autorem wprowadzenia do polskiego wydania „Nacjonalizmu...”. Oprócz tego książka zawiera też przedmowę Autora do wydania rumuńskiego z 1994 r., pięciu zasadniczych rozdziałów oraz posłowia od tłumacza prof. Kazimierza Jurczaka. Wyposażona jest także w bibliografię i przypisy końcowe. Brakuje indeksu osób, ale można wytłumaczyć tym, że wiele postaci pojawia się na kartach książki niesutannie, na swój sposób jest ona bowiem biografią intelektualną określonego środowiska. Żałować można natomiast, że w polskim wydaniu nie pokuszono się o częstsze przypisy z informacjami biograficznymi. Wszędzie tam gdzie zamieszczano uwagi od tłumacza, stanowią one bowiem cenne uzupełnienie właściwego wywodu.

Choć Głowiński określa tę publikację jako „zwięzłą monografię rumuńskiego antysemityzmu”, to trafniejsze wydaje się określenie zastosowane przez samego Autora, którego celem było „napisanie udokumentowanego eseju”. Volovici rzeczywiście „dokumentuje” swoje rozważania sięgając do źródeł, które obficie przytacza i z których analizy buduje narrację. Robi to na tyle umiejętne, że jednym z najciekawszych jest podrozdział „Duch judejski”. Zestawia w nim teksty dotyczące mentalności żydowskiej autorstwa m.in. Nae Ionescu, Emila Ciorana czy Mircei Eliadego, postaci niezmiernie ważnych na przestrzeni całej książki.

Rozliczeni i nierozliczeni

W przedmowie Autor formułuje nurtujące go pytanie o przyczyny zdominowania przez „jawnie antysemicką” mniejszość debaty polityczno-ideowej, która dotyczyła „kwestii żydowskiej”. W poszukiwaniu odpowiedzi sięga do drugiej połowy XIX w., kiedy to ukształtował się rumuński „mit narodowy z ksenofobią i antyżydowskością jako elementami składowymi”. Następnie przybliża meandry dyskursu antysemickiego nacjonalistów i jego przemiany, różnice pomiędzy poszczególnymi ideologiami, a także wzajemne zależności. To, co szybko staje się uderzające, to skala umocowania antysemickich przekonań w innych podstawowych pojęciach nacjonalistów, przede wszystkim w pojęciu „rumuńskości”, a także ich zróżnicowanie w zależności od poglądów właściwych danemu stronnictwu czy osobie.

Szczególnie interesujący jest podrozdział „Młode pokolenie – epilog”, w którym Autor sięga do powojennych losów kilku głównych bohaterów książki. Tu też przedstawia ich skąpą autorefleksję nad własnymi poglądami z lat trzydziestych: otaczanie tego etapu intelektualnego życia aurą tajemnicy czy wręcz wypieranie się swoich niegdysiejszych przekonań. Forma eseju pozwala autorowi na końcową ocenę: brak krytyki dawnych poglądów uważa za przewinienie większe niż sam fakt ich wyznawania. Problemy z zakresu historii pamięci, poruszane kilkakrotnie na kartach książki i związane z obecnością omawianej tematyki w powojennej Rumunii, w tym podrozdziale wybrzmiewają z największą siłą.

*

Ambitny cel badawczy Voloviciego – analiza tekstów postaci tak ważnych nie tylko dla kultury rumuńskiej, ale i europejskiej jak choćby Emil Cioran – w chwili wydania były przełomowe. Z dzisiejszego punktu widzenia jest to pozycja klasyczna. Sposób analizy, dekonstrukcji języka i narracji antysemickiej sprawiają, że powinna ona zainteresować czytelników zajmujących się nie tylko antysemityzmem, ale także szeroko rozumianą historią idei.