Kukiz ’15, Bismarck i emerytury
Otto von Bismarck ok. 1875 roku (domena publiczna). Gościem Jana Wróbla w TOK.FM był 17 listopada rzecznik ugrupowania Kukiz ’15 Jakub Kulesza. Przedmiotem dyskusji była ustawa emerytalna, zakładająca m.in. obniżenie wieku emerytalnego. Nie będę się rozwodził na temat jej skutków społecznych i ekonomicznych. Mądrzejsi ode mnie, po obu stronach barykady, której nazwa „rząd dusz”, już to uczynili. Przepytywany w tej sprawie poseł Kulesza zaprezentował swój punkt widzenia. W toku dyskusji, prowadzący napomknął, że pierwsze emerytury na ziemiach polskich wprowadził Otto von Bismarck. Rzecznik Kukiz ’15 twierdził jednak, że Bismarck chciał jedynie w przebiegły sposób sfinansować wojnę (od ok. 6:50). To nieprawda.
Ustawa o emeryturach i rentach była częścią szerszego programu reform społecznych realizowanych przez Bismarcka w latach 1881-1889 i kontynuowanych przez jego następców ([Staatssozialismus]). Dlaczego jednak Bismarck zdecydował się na wprowadzenie tych ustaw?
Po zjednoczeniu Niemiec kanclerz musiał nieustannie zabiegać o jedność państwa, wzmacnianie jego autorytetu i kształtowanie wspólnej, niemieckiej świadomości narodowej. Państwo stało się wartością nadrzędną. Bismarckowskie dążenie do budowania jego spójności zaowocowało polityką Kulturkampfu. Błędnie uznaje się, że był on wymierzony z założenia w polskość i katolicyzm – jego ofiarą padł również protestantyzm. Celem działania „żelaznego kanclerza” było bowiem wyeliminowanie czynników dezintegrujących.
Kulturkampf poniósł fiasko, czego najlepszym przykładem jest umocnienie się katolickiej Partii Centrum w Reichstagu. Równolegle podejmowano działalność socjalistyczną, utożsamianą z rewolucją, wywróceniem ładu społecznego, a co za tym idzie antypaństwową. Socjalizm, w dużej mierze będący krytycznie ustosunkowany do wojny i militaryzmu, samym swoim istnieniem podważał jeden z filarów prusko-niemieckiego państwa, czyli armię. Nie pomagało powszechne mylenie socjalistów z antypaństwowymi anarchistami. Bismarck zwalczał zatem ruch socjalistyczny przy pomocy specjalnych ustaw, utrudniając mu działalność polityczną i zdobywanie głosów w wyborach. Osiągnął jednak efekt przeciwny do zamierzonego. Popularność socjalizmu rosła. W 1871 roku w wyborach do Reichstagu socjalistyczna SPD uzyskała 2 mandaty. W roku 1878 miała jedynie 9 mandatów, ale w tym czasie liczba głosujących na SPD zwiększyła się czterokrotnie. Pod względem liczby głosujących była to już 5 partia w Niemczech i jedynie ordynacja wyborcza (okręgi jednomandatowe) przyznawała jej mniej miejsc niż wskazywałoby poparcie społeczne.
Kanclerz obserwując to postanowił dokonać wolty zaraz po wyborach z października 1881 roku. SPD dostało wówczas mniej głosów, ale ordynacja wyborcza umożliwiła uzyskanie 3 dodatkowych miejsc w Reichstagu. Bismarck rozpoczął wówczas debatę na temat „praktycznego chrześcijaństwa”, co oznaczało częściową realizację postulatów socjaldemokracji.
Walcownia żelaza (aut. Adolph Menzel, 1875, domena publiczna). Pierwsza z ustaw dotyczyła ubezpieczeń zdrowotnych. Przyjęta w 1883 roku zakładała współfinansowanie ubezpieczeń zdrowotnych robotników przez pracowników i pracodawców i nie spotkała się z poważniejszym oporem. Rok później zagwarantowano ubezpieczenia od wypadków w pracy. Bismarck był tu radykalny – chciał, aby państwo miało udział w finansowaniu tych ubezpieczeń. Sprzeciw liberałów i Partii Centrum spowodował przerzucenie kosztów reformy na barki przedsiębiorców. Dopiero pięć lat później Bismarck przepchnął słynną już ustawę emerytalną, a właściwie Ustawę o emeryturach i rentach. W przeciwieństwie do poprzednich obejmowała nie tylko robotników, ale także rolników, służbę domową i rzemieślników. Wiek emerytalny ustalono na 70 lat (sic!). Dopiero w 1916 roku obniżono tę granicę do 65 lat. Osoby trwale niezdolne do pracy miały otrzymywać renty. Program obsługiwany w całości przez rząd niemiecki finansowano z podatków beneficjentów.
Bismarck nie osiągnął jednak celu. W 1884 roku SPD uzyskała 24 mandaty w Reichstagu, a liczba głosujących na nią przekroczyła 500.000. Pomimo straty ponad połowy miejsc w 1887 roku ponad 700.000 uprawnionych poparło socjaldemokratów. Ustawodawstwo socjalne Bismarcka stało się dowodem na skuteczność SPD, dlatego niedługo po uchwaleniu ustawy emerytalno-rentowej, w wyborach do Reichstagu (luty 1890 roku) partia otrzymała największe poparcie spośród wszystkich partii (prawie 1.500.000 głosów). Ordynacja wyborcza zapewniła jej jednak dopiero piąte miejsce w Reichstagu.
Posłowie SPD do Reichstagu w 1889 roku (domena publiczna). W marcu nowy cesarz Wilhelm II zdymisjonował Bismarcka. Tymczasem liczba zwolenników SPD rosła skokowo. W 1898 roku cieszyła się już ponad 2.000.000 poparciem i pozycją drugiej partii w parlamencie. Miejsce pierwsze uzyskała dopiero w 1912 roku. Potrzebnych było do tego ponad 4.200.000 głosów, podczas gdy druga partia uzyskała ich prawie trzy razy mniej.
Pomimo dymisji Bismarcka jego strategię kontynuowano. Wprowadzono ustawodawstwo chroniące prawa robotników oraz ograniczające wykorzystywanie pracujących dzieci.
Niezależnie od tego jak oceniamy te reformy, ich cel był wewnątrzpaństwowy, państwo- i narodowotwórczy, a w przypadku SPD stanowił realizację programu wyborczego. Całkowitym nieporozumieniem jest mówienie, że Bismarck potrzebował pieniędzy na wojnę. Większość ustawodawstwa socjalnego była finansowana w całości lub w części przez przedsiębiorców, a ich wykonywanie spoczywało na rządach lokalnych. Dopiero ustawa emerytalno-rentowa stanowiła tu przełom. Jednak czy Niemcy potrzebowały pieniędzy, o których wspominał poseł Kulesza?
Gospodarka niemiecka była pod koniec XIX wieku pierwszą gospodarką Europy i drugą na świecie za USA. Poza tym Bismarck nie pragnął wówczas żadnej wojny. Wręcz odwrotnie – panicznie się jej bał. Budował zawiły system sojuszy chcąc uniknąć francusko-rosyjskiego okrążenia i francuskiej zemsty za wojnę z lat 1870-1871. To między innymi dzięki niemu kryzys wschodni (1875-1878) nie przerodził się w wojnę. To on patronował pokojowemu podziałowi kolonii w Afryce (1884-1885). To on trzymał polskich zaborców razem, żeby nie doszło między nimi do wojny (Sojusz Trzech Cesarzy).
Szkoda, że w pogoni za poszukiwaniem historycznych „argumentów” na użytek prawicowego, liberalnego lub lewicowego paradygmatu nie przywiązuje się wagi do faktów. Zastanawiam się zatem czy uznać wypowiedź posła Kuleszy za niefrasobliwość czy fantasy? Przyznam, że nie mam pojęcia.
Artykuły publicystyczne w naszym serwisie zawierają osobiste opinie naszych redaktorów i publicystów. Nie przedstawiają one oficjalnego stanowiska redakcji „Histmag.org”. Masz inne zdanie i chcesz się nim podzielić na łamach „Histmag.org”? Wyślij swój tekst na: [email protected]. Na każdy pomysł odpowiemy.
Redakcja: Tomasz Leszkowicz
