Karta nr 55 – Spór o Zaolzie i polski Teksas
Omówienie wspomnianego tematu stanowi swoisty wstęp do projektu badawczego „Zaolzie w XX wieku”, realizowanego przez Fundację Ośrodka Karta we współpracy z warszawskim Domem Spotkań z Historią. Projekt ten jest poświęcony najważniejszemu konfliktowi polsko-czeskiemu minionego wieku, który zaważył na relacjach między dwoma państwami w dobie międzywojnia i do dzisiaj kładzie się cieniem na kontaktach Polaków z Czechami. W 55. numerze Karty Zaolziu poświęcono przeszło 60 stron. Po krótkim wstępie, zarysowującym ramy tematu, następuje szeroki wybór źródeł ułożonych chronologicznie. To zapiski i wypowiedzi różnych osób, które obserwowały rozwój konfliktu z dwóch stron granicy. Zarówno jako świadkowie, jak i uczestnicy. Niemal dzień po dniu widzimy, jak zmieniła się wizja wzajemnych relacji, w oczach Czechów i Polaków. Autor zestawienia, Grzegorz Gąsior, cytuje działaczy politycznych i samorządowych, oficjalne dokumenty, ale także wypowiedzi najzwyklejszych ludzi – np. żony czeskiego lekarza z Cieszyna czy polskiego hutnika.
Zaolzie to oczywiście nie jedyny temat numeru. Osobiście bardziej zainteresował mnie materiał kolejny – fotoreportaż przedstawiający materiał zdjęciowy z zagłębia borysławskiego we wschodniej Galicji. Dzisiaj mało kto pamięta, że na przełomie XIX i XX wieku Galicja stanowiła czwartego największego producenta ropy naftowej – po USA, Rosji i Indiach Holenderskich. Na zdjęciach Borysławia, pochodzących z kolekcji Tomasza Kuby Kozłowskiego, możemy zobaczyć ciągnące się po sam horyzont szyby i szybiki naftowe, obsługujących je brudnych robotników, zalane błotem ulice przerośniętego miasta.... Przewodnik „Turysta w zagłębiu naftowem” z okresu międzywojennego następująco opisywał Borysław, dzisiaj leżący na Ukrainie:
Borysław to połączenie Warszawy z zapadłą mieściną poleską, połączenie amerykańskiego rozmachu ze wschodniem zacofaniem. [...] Będąc co do obszaru jednym z największych po Warszawie miast w Polsce – nie posiada charakteru miasta, będąc najbogatszym – ma wygląd nędzarza, będąc nędzarzem – iskrzy wspaniałością. Obok nowoczesnych gmachów – pochylone lepianki, obok bogatych wystaw sklepowych – nędzne stragany, a wszędzie, jak okiem sięgnąć, las wież wierniczych.
Pocztówkowa panorama Borysławia W numerze zwraca uwagę także relacja Janiny Jankowskiej z internowania w Gołdapi w 1982 roku, o sugestywnym tytule „Złota klatka”. Wielu czytelników zainteresuje też zapewne kolejny zbiór głosów w dyskusji nad polską polityką historyczną. Na łamach „Karty” wypowiedzieli się m.in. prof. Jerzy Jedlicki, prof. Dariusz Stola, prof. Andrzej Friszke i Eleonora Bergman.
Numer można kupić w cenie 12 złotych na stronach fundacji. Poniżej spis zawartości numeru.
W 55. numerze karty... (na podstawie strony internetowej fundacji)
- Stawianie granicy
- Relacje i dokumenty opisujące konflikt polsko-czeski o Zaolzie w latach 1918–20. Dwa wybijające się na niepodległość narody, które podczas I wojny światowej podkreślały konieczność współpracy i przyjaźni, po uzyskaniu państwowości popadły nagle w ostry konflikt. Tekst ukazuje, jak wpłynęło to na relacje żyjących obok siebie Polaków i Czechów.
- Czyszczenie osady
- Wstrząsająca relacja Michała Hauptmana, opisująca przebieg zagłady Żydów w Uryczu (Galicja Wschodnia) w 1941 roku. Nastrój w domu pogarszał się z każdą chwilą, a najbardziej męcząca była całkowita dezorientacja. Myślano, że celem akcji będą jedynie mężczyźni. Na razie u nas tylko ja byłbym zagrożony, toteż któraś z sióstr poradziła, abym uciekł do lasu.
- Internowana
- Zapis wspomnień przedstawiający codzienność internowania w ośrodku w Gołdapi w 1982 roku. „Mówicie, że my was bijemy!”. Pogróżka tkwiąca na dnie tych słów miała jakby przypominać o tym, że są także inne środki oddziaływania władzy. Było to dla mnie jak woda na młyn. Gdzieś w głębi pragnęłam postawić się w sytuacji ostatecznej.
- Zagłębie borysławskie
- Fotografie zebrane przez Tomasza Kubę Kozłowskiego dokumentują historię polskiego przemysłu naftowego. Elektryzujące słowo nafta, kuszące wizją zarobku i nagłej fortuny, przez kilkadziesiąt lat przyciągało do galicyjskiego Borysławia i jego okolic biedotę, robotników, geologów, przedsiębiorców, inwestorów i spekulantów.
- Ponadto w numerze
- Zapis dyskusji dotyczących kształtu polityki historycznej w Polsce. W debatach w Instytucie Historii PAN i w Domu Spotkań z Historią w maju i czerwcu 2008 wzięli udział przedstawiciele środowisk, organizacji i instytucji zajmujących się historią.
Do numeru została dołączona płyta DVD „Historie bliskie” z programem telewizyjnym przygotowanym przez Discovery Historia wspólnie z Ośrodkiem KARTA.
