Józef Piłsudski – Pierwszy Marszałek Polski
Pierwszy Marszałek Polski – zobacz też: Marszałek Piłsudski kontra Sejm
Józef Piłsudski w czasie służby w Legionach, ok. 1916 roku (domena publiczna). Stopień marszałka nie był w rzeczywistości XX-wiecznej Polski nową godnością. Najwyższym, zaszczytnym wyróżnieniem wojskowym cieszył się już chociażby książę Józef Poniatowski, który w 1813 r. – jako jedyny wówczas cudzoziemiec – odebrał je z rąk samego Napoleona. Jak wskazują okoliczności mianowania, książę pełnił jednak rolę marszałka Francji. Historia analogicznego stanowiska w Polsce zapoczątkowana została przez Józefa Piłsudskiego 19 marca 1920 r. W tym to właśnie dniu przyjął on nominację od swoich podkomendnych, wydając krótki, acz treściwy komunikat: „Stopień Pierwszego Marszałka Polski przyjmuję i zatwierdzam”. Historia nadania owego tytułu nie była jednak łatwa – zarówno z punktu widzenia ówczesnych regulacji prawnych, jak i klimatu politycznego panującego w odradzającej się Rzeczpospolitej.
Józef Piłsudski – Pierwszy Marszałek Polski
Jako Naczelny Wódz Armii Polskiej oraz Naczelnik Państwa, Józef Piłsudski był jedną z ważniejszych i – dla wielu – bardziej zasłużonych osób w walce o niepodległość odradzającej się Polski. Przyznanie mu stopnia marszałka napotkało jednak na wiele trudności i niemniej kontrowersji. Niebagatelną rolę odegrał tu fakt, iż swoją legionową służbę Józef Piłsudski kończył w nieznanym w polskiej hierarchii wojskowej stopniu brygadiera. Nie brakowało więc w ówczesnych siłach zbrojnych dowódców o wyższej szarży i dłuższym doświadczeniu.
Do tego dochodziły niesnaski polityczne, powstające na skutek zdominowania składu Sejmu przez nieprzychylnych pierwszemu legioniście przedstawicieli prawicy. To też spowodowało, że na wniosek ówczesnego ministra spraw wojskowych – generała Józefa Leśniewskiego, występującego w imieniu Ogólnej Komisji Weryfikacyjnej o nadanie Piłsudskiemu stopnia marszałka – niższa izba parlamentu udzieliła odmownej odpowiedzi. Nominację tę członkowie Sejmu uznali za „przedwczesną” i „obraźliwą”, wysuwając do tej roli kandydaturę Józefa Hallera. W zaistniałej sytuacji Leśniewski postanowił rozstrzygnąć tę kwestię w inny sposób.
Zarówno on, jak i dominujący w składzie Ogólnej Komisji Weryfikacyjnej wojskowi, zadecydowali wspólnie, iż pomimo sprzeciwu Sejmu stopień marszałka zostanie Piłsudskiemu przyznany. W związku z tym 19 marca 1920 r., w dniu imienin Józefa, udali się do z niego delegacją, aby „w dowód czci i hołdu dla Wodza Naczelnego zwrócić się do niego z prośbą o przyjęcie Najwyższej Godności Wojskowej – stopnia Pierwszego Marszałka Polski”. Przedstawioną w ten sposób propozycję Piłsudski przyjął, wydając jeszcze tego samego dnia stosowny dekret zatwierdzający nominację. Uroczyste przyjęcie przezeń buławy marszałkowskiej – symbolu nowo otrzymanego stanowiska – nastąpiło 14 listopada 1920 r. na Placu Zamkowym w Warszawie. Poświęcone insygnium nowo mianowany marszałek przyjął z rąk żołnierza frontowego.
Józef Piłsudski w rozmowie z Edwardem Rydzem-Śmigłym Prawne uregulowanie stopnia marszałka
Sprzeciw ze strony kręgów sejmowych to niejedyna przeszkoda, jaka stanęła na drodze odznaczenia Piłsudskiego najwyższym stopniem wojskowym. Niemałą rolę odegrały również uwarunkowania prawne. W chwili mianowania Komendanta na nowe stanowisko, brak było bowiem przepisów regulujących tę materię. Co prawda, argumentując swoją decyzję, Ogólna Komisja Weryfikacyjna powołała się na przepisy Ustawy z dnia 2 sierpnia 1919 r. o ustaleniu starszeństwa i nadaniu stopni oficerskich w wojsku polskiem. Tak podana podstawa prawna nie mogła mieć jednak mocy obowiązującej z racji tego, iż nie przewidywała ona w swojej treści stanowiska marszałka. Najwyższy stopień wojskowy zarezerwowany był w niej dla generała broni. W takiej sytuacji, w obliczu braku zgody Sejmu na wydanie specjalnej ustawy nominującej Piłsudskiego na Pierwszego Marszałka, odbyło się to przy wykorzystaniu inicjatywy armii.
Sytuacja zmieniła się z chwilą wejścia w życie Ustawy z dnia 23 marca 1922 r. o podstawowych obowiązkach i prawach oficerów Wojsk Polskich. Zgodnie z brzmieniem jej art. 39: „Stopień Marszałka Polski nadaje Prezydent Rzeczypospolitej za wyjątkowe zasługi w obronie Ojczyzny”. W tym też trybie mianowany został kolejny marszałek – Ferdynand Foch. Uhonorowanie go zaszczytnym stanowiskiem odbyło się dokładnie 13 kwietnia 1923 r., na mocy dekretu ówczesnego Prezydenta RP – Stanisława Wojciechowskiego, poprzedzonego wnioskiem ministra spraw wojskowych, gen. dyw. Kazimierza Sosnkowskiego oraz Prezesa Rady Ministrów, gen. dyw. Władysława Sikorskiego.
Czym ów francuski wojskowy zasłużył sobie na najwyższy rangą stopień w polskich siłach zbrojnych, a wraz z nim – przyznane w tym samym dniu – Krzyż Wielki Orderu Wojennego Virtuti Militari oraz Order Orła Białego? Znany ze swojej sympatii dla Polaków i polskiej sprawy, odegrał niemałą rolę podczas powstania wielkopolskiego, przyczyniając się do uznania władzy oddziałów powstańczych na wyzwalanych terenach, czy też potraktowania ich jako część wojsk sprzymierzonych. Owych zasług Polacy nigdy mu nie zapomnieli, czego dowodem był fakt, iż Ferdynand Foch jako pierwszy obcokrajowiec mianowany został marszałkiem Polski.
Ferdinand Foch (1851-1929) Kolejni Marszałkowie Polski
Po Ferdynandzie Fochu, zaszczytna rola w polskich siłach zbrojnych przypadła w udziale Edwardowi Rydzowi-Śmigłemu, który na mocy nominacji przez prezydenta Ignacego Mościckiego z 10 listopada 1936 r., został jednocześnie generałem broni i Marszałkiem Polski. Odznaczenie Śmigłego tym stopniem spotkało się jednak z dość dużą dozą sceptycyzmu i niechęcią ze strony części obozu sanacyjnego. Szczególnie jego starsi członkowie uważali, iż nie zasłużył on na stanowisko zarezerwowane Piłsudskiemu, nazywając podwójną promocję Rydza złośliwym określeniem „buławizacji”.
O ile nominacja Edwarda Rydza-Śmigłego na Marszałka Polski spotkała się z głosami sprzeciwu części społeczeństwa, o tyle wybór na to stanowisko jego następcy – Michała Roli-Żymierskiego, wywołał znacznie bardziej żywiołowe reakcje. Jego kandydatura zgłoszona została przez Bolesława Bieruta 3 maja 1945 r. i w tym też dniu ją zatwierdzono. Wybranie nowego marszałka spotkało się z otwartym protestem Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj, która w odpowiedzi na ów fakt wydała ulotkę potępiającą Żymierskiego jako zdrajcę w sowieckiej służbie. Oprócz tego autorzy protestacyjnego druku obarczyli go także winą za stratę 60% sił 1 Armii Wojska Polskiego podczas walk z Niemcami na Pomorzu.
Abstrahując od tych zarzutów pewne jest, że przyszły marszałek miał za sobą kryminalną przeszłość. W 1927 r. został skazany na karę pięciu lat więzienia za nadużycia finansowe, których dopuścił się w ramach współpracy z firmą Protekta. Jednocześnie zdegradowany został do stopnia szeregowca i wyrzucony z wojska, nakazano mu również zwrócenie wszelkich otrzymanych odznaczeń. Po wyjściu z więzienia nawiązał współpracę ze stroną sowiecką.
Polecamy e-book: Paweł Rzewuski – „Wielcy zapomniani dwudziestolecia”
Konstanty Rokossowski w mundurze Marszałka Polski, 1949 rok (domena publiczna). Kolejnym wojskowym odznaczonym najwyższym stopniem w polskich siłach zbrojnych był Konstanty Rokossowski. Nominację na Marszałka Polski otrzymał on z rozkazu Stalina 5 listopada 1949 r. Oprócz tego posiadał równorzędny tytuł także w Związku Radzieckim. Mężczyzna od 1918 r. związany był z Armia Czerwoną, rok wcześniej uzyskał także członkostwo w partii komunistów. To wszystko nie zdołało go jednak uchronić przed sowieckim ostrzem. W 1937 r. stał się ofiarą „wielkiej czystki” oraz usłyszał zarzut szpiegostwa na rzecz polskiego i japońskiego wywiadu. Trzy lata więzienia oraz brutalnych tortur nie złamały jednak przyszłego marszałka. Po opuszczeniu aresztu zaangażował się w działalność wojskową, biorąc udział w wielu bitwach II Wojny Światowej, w tym m.in. bitwie pod Moskwą, Stalingradem, Kurskiem oraz dowodząc kilkoma frontami.
Ostatnią osobą wyniesioną do rangi Marszałka Polski został Marian Spychalski. Akt nominacji otrzymał on 7 października 1963 r. z rąk przewodniczącego Rady Państwa Aleksandra Zawadzkiego. Podobnie jak poprzednik, Spychalski również zaangażowany był w działalność polityczną po stronie komunistycznej. Wśród wielu funkcji, pełnionych w PRL, był on m.in. członkiem Komitetu Centralnego i Biura Politycznego KC PZPR, ministrem odbudowy i rolnictwa czy ministrem obrony narodowej. Co istotne, Spychalski był ostatnia osobą, której nadano stopień Marszałka Polski.
Niedoszli marszałkowie
Poza legalnie mianowanymi marszałkami, w historii tego stanowiska pojawiły się również nominacje nieuznane przez władze lub odrzucone przez kandydatów. Ostatnim takim przypadkiem był Wojciech Jaruzelski. Plany przyznania mu stopnia Marszałka Polski pojawiały się dwukrotnie – pierwszy raz pomysł ten wysunęły władze partyjno-państwowe w latach 70., kolejnym razem propozycję, pomimo braku stosownych uprawnień, przedstawiła również Wojewódzka Rada Narodowa w Białymstoku w 1983 r. W obydwu przypadkach sam zainteresowany odmówił jednak przyjęcia odznaczenia, wobec czego plany powołania kolejnego marszałka nie doszły do skutku.
Podobnie urzeczywistnienia nie znalazło powołanie na to stanowisko generała brygady Antoniego Zdrojewskiego. Ów awans otrzymał on 3 maja 1979 r. od Juliusza Nowiny-Sokolnickiego, określającego się mianem prezydenta wolnej Polski na wychodźstwie. Nominacja ta, podobnie jak i inne odznaczenia przyznane przez samozwańczego decydenta, nie została uznana przez władze RP na uchodźstwie, PRL oraz III RP.
Stopień Marszałka Polski współcześnie
Stopień Marszałka Polski nie zniknął wraz z ustąpieniem ostatniej osoby odznaczonej tym wyróżnieniem. Swoje miejsce posiada on również we współczesnej hierarchii godności wojskowych. Kwestię sposobu i okoliczności jej nadawania precyzuje Ustawa z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej. Zgodnie z art. 76. owego aktu prawnego, mianowania na stopień Marszałka Polski dokonuje Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek Ministra Obrony Narodowej. Kandydat na najwyższe odznaczenie musi posiadać stopień wojskowy oficera (admirała) oraz wsławić się szczególnymi zasługami dla Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. Owo uregulowanie dotychczas nie doczekało się jednak swojego urzeczywistnienia.
Bibliografia:
- Dekret L. 2093 Wodza Naczelnego z 19 marca 1920 (Dziennik Personalny M.S.Wojsk. Nr 12 z 3 kwietnia 1920 r.), [dostęp online]
- Garlicki Andrzej, Pierwsze lata Drugiej Rzeczpospolitej, Wyd. KAW, Warszawa 1989.
- Ubranowski Bohdan, Józef Piłsudski. Marzyciel i strateg, Wydawnictwo Alfa, Warszawa 1997.
- Ustawy z dnia 2 sierpnia 1919 r. o ustaleniu starszeństwa i nadaniu stopni oficerskich w wojsku polskiem, Dz.Pr.P.P. 1919 nr 65 poz. 399, [dostęp online].
- Ustawa z dnia 23 marca 1922 r. o podstawowych obowiązkach i prawach oficerów Wojsk Polskich, Dz.U.22.32.256, [dostęp online].
- Ustawa z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. 1967 nr 44 poz. 220, [dostęp online].
