Józef Łepkowski: w rocznicę habilitacji
Józef Łepkowski (fot. domena publiczna) XIX wiek to czas, kiedy rozwijał się tak zwany antykwaryzm. Panowała moda na kolekcjonowanie starożytnych, zagadkowych zabytków. Zainteresowanie nimi było domeną nie tylko uczonych, ale także zamożnych europejczyków, dla których pozostałości minionych epok nie miały wielkiego znaczenia naukowego, ale świadczyły raczej o prestiżu i majętności posiadacza. Podejmowane wówczas badania miały często charakter rabunkowy, trzeba jednak pamiętać, że nie dysponowano wówczas narzędziami ani wiedzą dostępną nam dzisiaj. Ówcześni pasjonaci byli prekursorami i nie możemy potępiać ich postępowania. Należy podkreślić, iż dzięki tym pierwszym dociekaniom dostrzeżono wady i zalety pracy z cennym eksponatem.
W odniesieniu do XIX wieku w polu zainteresowań archeologii kryła się cała przeszłość od czasów najdawniejszych do XVIII wieku włącznie. Prace badawcze polegały na antykwarystycznych wyjazdach i zbieraniu zabytków oraz opisywaniu obiektów, których nie można było zabrać ze sobą. Nie była to archeologia w dzisiejszym tego słowa znaczeniu.
Józef Łepkowski starał się rozdzielić antykwaryzm od badań naukowych, ale reprezentował romantyczne spojrzenie na przeszłość. Jego zapał kazał mu prowadzić działalność naukową mimo problemów finansowych, często pokrywał koszty wypraw z własnej kieszeni. Dużą wagę przywiązywał do działalności konserwatorów. Niewiele zajmował się archeologią pradziejową, zajmował się głównie historią ziem polskich w średniowieczu, zarówno w czasach przedchrześcijańskich, jak i późniejszych.
Józef Łepkowski: pierwszy profesor archeologii w Polsce
Jak wyglądała droga do habilitacji, a następnie do profesury Józefa Łepkowskiego? Nauki pobierał w gimnazjum św. Anny, które ukończył zdając maturę w 1843 roku. Duży wpływ na zainteresowanie Józefa tematyką historii i archeologii miał Ambroży Grabowski – księgarz i historyk krakowski, samouk. Ambroży był silnie związany z rodziną Łepkowskiego, a jego wsparcie finansowe umożliwiło przyszłemu uczonemu podjęcie studiów na wydziale filozoficznym UJ, które rozpoczął w 1843 roku.
W latach 1847–1849 Łepkowski wydał razem z Grabowskim siedem zeszytów zatytułowanych „Starożytności i pomniki Krakowa”. W czasie nauki publikował też swoje artykuły w różnych pismach, między innymi w „Jutrzence” i „Gazetce”. Na pewien czas przeniósł się na Górny Śląsk, ale w 1849 roku został zmuszony przez władze pruskie do powrotu do Krakowa. Po przyjeździe rozpoczął działalność na rzecz ochrony zabytków. Od 1849 roku wraz z Józefem Jerzmanowickim prowadził badania w okolicach Krosna i Jasła, a ich wyniki publikował w następnych latach. Ogrom pracy zaowocował uratowaniem wielu zabytków oraz licznymi wykopaliskami, których wyniki starał się publikować pomimo częstego braku funduszy.
W 1863 roku Łepkowski habilitował się w zakresie archeologii średniowiecznej dotyczącej zabytków słowiańskich i polskich. Od tego momentu prowadził wykłady zatytułowane „Archeologia sztuki średniowiecznej”, które dotyczyły zabytków słowiańskich, przedchrześcijańskich, a także średniowiecznego budownictwa, malarstwa i rzeźby. Był to początek kariery archeologii jako dyscypliny uniwersyteckiej na ziemiach polskich. W 1866 roku Łepkowski zdobył tytuł profesora nadzwyczajnego, a rok później utworzona została katedra archeologii – początkowo tymczasowa, a od 1874 roku stała. Uczony zorganizował także gabinet archeologiczny UJ, który stał się nowoczesnym zapleczem dydaktycznym do prowadzenia wykładów i był pozytywnie oceniany w europejskiej literaturze. Mieściły się w nim głównie osobiste zbiory Łepkowskiego. W roku akademickim 1868/1869 prowadził on wykłady z zakresu archeologii i bibliografii przedmiotów związanych ze zbiorami starożytnymi. Były to pierwsze wykłady związane z muzealnictwem archeologicznym w Polsce. W 1870 roku we wspomnianym gabinecie utworzona została specjalistyczna biblioteka.
Dzięki licznym podróżom przyswajał nauce polskiej wyniki badań z innych krajów Europy, a także popularyzował polskie badania i odkrycia poza krajem. Był członkiem wielu towarzystw naukowych, między innymi w Wilnie, Wiedniu, Królewcu i Poznaniu, a także wiceprezesem oddziału archeologii i sztuk pięknych krakowskiego towarzystwa naukowego.
Swoją działalnością Łepkowski położył fundament pod rozwój archeologii, a także historii sztuki i konserwacji zabytków. Józef Kostrzewski uważał datę jego śmierci za granicę między dwoma okresami historii polskich badań archeologicznych, to jest między traktowaniem nauki o starożytności jako jednej całości i jej późniejszymi podziałami.
Konserwator zabytków
Jeszcze przed habilitacją Łepkowski starał się forsować pogląd, jakoby zadaniem archeologii była inwentaryzacja, konserwacja i opieka nad zabytkami. Uwidoczniło się w tym zerwanie z romantyzmem oznaczającym myślenie o zabytku jako o sentymentalnej pamiątce patriotycznej. Uczony przez cale życie ratował pozostałości przeszłości w całej Polsce, tak pisząc o swoich motywach:
Bycie Polakiem to duma z naszej chlubnej przeszłości, to duma z naszej wspaniałej historii. Historia bez pomników historii byłaby poezją, byłaby swoistą legendą. Pomniki historii nazywane zabytkami utrwalają naszą pamięć historyczną, są swoistym przypomnieniem i utrwalaczem historii. Pomnikami historii są groby, pałace, dwory, książki, monety, wyroby rękodzielnicze itd. Swoistymi pomnikami historii są wybitne jednostki, które często całe swoje dorosłe życie poświęciły pro publico bono. Dbanie o pomniki historii nie należy wyłącznie do dedykowanych temu zagadnieniu instytucji i osób. Jest to obowiązek każdego Polaka, jako dowód wdzięczności, że może czerpać z dziedzictwa przeszłości ducha i natchnienie oraz dumę narodową.
Józef Łepkowski brał udział m.in. w konserwacji nagrobka Kazimierza Wielkiego w katedrze na Wawelu (rys. Michał Stachowicz, 1817 rok) Łepkowski starał się zawsze spełniać ów obowiązek. Po pożarze Krakowa w 1850 roku stał się przewodniczącym komisji restauracji pomników krakowskiego towarzystwa naukowego. Na jego forum występował z postulatem opracowania mapy archeologicznej kraju, na której zaznaczone miały być w miarę możliwości wszystkie zabytki znajdujące się na terenie Polski. Udało się utworzyć jedynie mapę porzecza Wisły, co było już niemałym sukcesem.
Krakowski uczony był pionierem inwentaryzacji zabytków zwłaszcza na terenie Galicji i Kongresówki, ale także na Pomorzu i Litwie. Wydał na ten temat wiele publikacji, między innymi O poszanowaniu zabytków ojczystej przeszłości. Największą przeszkodą w tej działalności był oczywiście brak funduszy, dlatego Łepkowski i jego współpracownicy starali się zainteresować ratowaniem pamiątek przeszłości społeczeństwo, a zwłaszcza osoby sentymentalnie i rodziny związane z danym zabytkiem. Pomagali mu także Wielkopolanie, często wymieniani w publikacjach uczonego jako ofiarodawcy.
Prace podejmowane przez Łepkowskiego odbiegały od dzisiejszych standardów panujących w archeologii i konserwatorstwie, ale stanowiły między innymi krok naprzód w dziedzinie muzealnictwa. Przykładem mogą być prace podjęte w katedrze na Wawelu: tamtejsze krypty grobowe połączono wykutymi w skale korytarzami i udostępniono do zwiedzania, zmieniając przy tym lokalizacje trumien, co nie było konieczne. Niestety, większość prac w katedrze wykonano bez sporządzenia dokumentacji i przeprowadzenia gruntownych badań architektonicznych.
W 1893 roku Łepkowski poprosił o zwolnienie z obowiązków profesora UJ i dyrektora gabinetu archeologicznego z powodów zdrowotnych. Zmarł 27 lutego 1894 roku i został pochowany na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie. Po jego śmierci działalność dydaktyczna w zakresie archeologii na Uniwersytecie Jagiellońskim została przerwana. Wznowiono ją dopiero w roku 1904, kiedy habilitował się Włodzimierz Demetrykiewicz, uczeń Łepkowskiego. Inny jego uczeń, Marian Sokołowski, jeszcze w 1882 roku założył pierwszą na ziemiach polskich katedrę historii sztuki, zaś w 1893 roku przejął opiekę nad gabinetem archeologicznym, przemianowanym na Muzeum Sztuki i Archeologii.
Józef Łepkowski – zobacz też:
- Bohdan Janusz – człowiek, który kochał zabytki;
- Zorian Dołęga-Chodakowski (Adam Czarnocki) i jego badania terenowe nad Słowiańszczyzną;
- Badania nad osadą w Biskupinie – sprawa narodowa?
Bibliografia
- Antoniewicz-Goraj Blanka, Między teorią a praktyką. Aktywność Józefa Łepkowskiego w dziedzinie konserwacji zabytków, „Wiadomości Konserwatorskie”, nr 17/2005, s. 14–24.
- Gedl Marek, Kierunek archeologii Polski na Uniwersytecie Jagiellońskim przed 1945 rokiem, „Światowit”, t. 32, Warszawa 1971, s. 187–197.
- Tenże, Józef Łepkowski jako nauczyciel akademicki, „Opuscula Musealia”, t. 8, Kraków 1996, s. 47–54.
- Łepkowski Józef, O poszanowaniu zabytków ojczystej przeszłości, Poznań, 1863.
- Ostrowski Janusz A., Józef Aleksander Łepkowski (1826–1894) – twórca uniwersyteckiego Gabinetu Archeologicznego, „Alma Mater. Uniwersytet Jagielloński”, nr 41/2002, s. 22.
- Tobiasz Agata, Archeologiczne podróże Józefa Łepkowskiego po Sądecczyźnie, „Rocznik Sądecki”, r. 2005, s. 207–224.
Redakcja: Roman Sidorski
