Jolanta Żyndul – „Żydzi i Piłsudski. Wybór źródeł do historii stosunków polsko-żydowskich w okresie międzywojennym” – recenzja i ocena
Jolanta Żyndul – „Żydzi i Piłsudski. Wybór źródeł do historii stosunków polsko-żydowskich w okresie międzywojennym” – recenzja i ocena
Planowana premiera w wersji papierowej nastąpi w drugiej połowie grudnia 2021 r. – informacje pojawią się na stronach Wydawnictwa. Książkę można również zakupić w wersji e-book w cenie 35 zł!
„Szanowny i kochany dziadku. Choć jestem Żydówką, kocham Ciebie tak samo jak Twe rodaczki. (…) My Żydówki też prosimy Boga o zdrowie dla Ciebie i prosimy Go również, aby nam też zesłał dzielnego Wodza w postaci drugiego Piłsudskiego” – tak pisała Niusia Waldmanówna, uczennica klasy piątej z Łodzi, do Marszałka Piłsudskiego z okazji jego imienin. W podobnym tonie do Naczelnika Państwa zwrócił się maturzysta Mordechaj Griffl, który skarżąc się w liście na dyskryminującą zasadę numerus clausus, zakończył go mimo to życzeniem: „niech żyje Państwo i jego Budowniczy Marszałek Piłsudski”. Lejzer Krywatycki postanowił skontaktować się z Piłsudskim, by ostrzec go o spisku przeciwko państwu polskiemu, zaś osiemdziesięcioletnia Cywie Urbach chciała osobiście opowiedzieć mu o swoim udziale w powstaniu styczniowym. To jedynie wybrane przykłady korespondencji, jaka każdego miesiąca lądowała na biurku Marszałka, a właściwie jego sekretarki, Kazimiery Iłłakowiczówny. W okresie międzywojennym otrzymał on żydowskich obywateli kilkanaście tysięcy listów – różnego rodzaju i o różnej tematyce. Nad nimi właśnie pochyla się w swojej książce Jolanta Żyndul.
Publikacja „Żydzi i Piłsudski” wydana nakładem Żydowskiego Instytutu Historycznego to kolejna próba przyjrzenia się relacjom polsko-żydowskim w międzywojennej Polsce. Materiały obrazujące nastawienie Marszałka do Żydów znalazły poczesne miejsce już w jego „Pismach zbiorowych”, wydanych jeszcze przed wojną i uzupełnionych w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. Oprócz tego zagadnieniem tym zajmowali się również współcześnie badacze, jak chociażby Andrzej Garlicki czy Szymon Rudnicki. Powstałe dzieła w znakomitej większości odnoszą się jednak do okresu działalności niepodległościowej Piłsudskiego, w tym szczególnie do jego aktywności w Polskiej Partii Socjalistycznej i nastawienia do żydowskiego Bundu. W większości opierają się również na polskich materiałach źródłowych. Zgoła odmiennie wygląda sytuacja, jeśli chodzi o źródła żydowskie. Chociaż tych nie brakuje, dotąd ukazało się zaledwie kilka tekstów poświęconych w pełni omawianemu zagadnieniu. Książka Jolanty Żyndul w pewien sposób wypełnia tę lukę badawczą.
Recenzowana praca podzielona jest na dwie części. Pierwsza prezentuje listy napisane przez Żydów do Marszałka jako formalnego i nieformalnego później przywódcy państwa polskiego. Druga koncentruje się na materiałach o Piłsudskim – a więc artykułach publikowanych w prasie żydowskiej, kazaniach wygłaszanych przez rabinów, wspomnieniach czy relacjach ze spotkań z Marszałkiem. Co prawda różni je wiele – zarówno forma, jak i poruszana tematyka czy grupa nadawców – wśród autorów przytaczanych materiałów znaleźli się zarówno przedstawiciele inteligencji i najwyższych sfer żydowskich, jak i studenci czy robotnicy.
Jest jednak coś, co łączy większość prezentowanych materiałów – wyłania się z nich zasadniczo spójny obraz Piłsudskiego, jako osoby pozbawionej uprzedzeń w stosunku do mniejszości, obraz człowieka, który – powtarzając za pisarzem Józefem Henem – „nie pozwalał krzywdzić Żydów”. Mało tego. Nastawienie ludności żydowskiej do Marszałka było często więcej, niż jedynie przychylne. W swojej książce autorka przytacza wiele listów prezentujących bardzo osobisty stosunek autorów do Piłsudskiego. Wystarczy tu wspomnieć o życzeniach wysyłanych mu z okazji imienin czy świąt, prośbach o spotkanie lub chociaż zdjęcie Marszałka czy tekstach zawierających słowa szacunku, urastającego momentami do rozmiarów uwielbienia czy wręcz kultu.
Tak entuzjastyczne – momentami przesadnie – nastawienie, wydaje się zadziwiające, szczególnie jeśli wziąć pod uwagę, że wbrew dużym oczekiwaniom społeczności żydowskiej, Piłsudski nie zrobił wiele, by w jakiś sposób poprawić jej sytuację społeczną czy polityczną. Mało tego – o ile surowo karał antysemickie incydenty na terenie kraju, nieco bagatelizował te, do których dochodziło na Kresach. Dobrze widać to między innymi w rozmowie, jaką przeprowadził z nim angielsko-żydowski dziennikarz Israel Cohen w 1919 r. Wielu Żydów zdawało sobie z tego sprawę, jednak mimo to decydowało się na lojalność wobec Piłsudskiego, uznając go za lepszą alternatywę dla rządów endeckich, głoszących otwarcie antysemickie hasła. Przykład ten dobrze obrazuje trudne położenie, w jakim znalazła się mniejszość żydowska w odrodzonej Polsce. To jednak niejedyna wartość zaprezentowanych w książce materiałów. Przedstawiane na piśmie nadzieje, skargi czy postulaty wiernie odzwierciedlają realia życia w międzywojennej Polsce oraz głębię problemów trapiących społeczeństwo w momencie formowania się państwa polskiego.
Prezentowane w książce materiały wzruszają swą autentycznością i prostotą przekazu. Ich wartością jest bez wątpienia to, że pozwalają spojrzeć na realia epoki z perspektywy życia codziennego w międzywojennej Polsce, oczami jej obywateli, przeżywających własne trudności i problemy – często zupełnie pomijane lub trudno uchwytne w procesie pisania wielkiej historii politycznej. Prezentowane materiały poprzedzone zostały krótkim wstępem teoretycznym, osadzającym je w kontekście oraz wprowadzającym w klimat epoki, co pozwala lepiej zrozumieć ich przekaz. Na uznanie zasługuje również wybór źródeł, prezentujących różne postawy ludności żydowskiej względem Marszałka – od uznania i uwielbienia, po obojętność czy nawet krytykę – chociaż tej na kartach omawianej publikacji znajduje się zdecydowanie mniej. Publikacja Jolanty Żyndul to bez wątpienie istotny głos w debacie poświęconej kwestii trudnych stosunków polsko-żydowskich. Co prawda ukazuje je wyłącznie z jednej – żydowskiej perspektywy. Autorka przyznaje jednak, że pracuje już nad monografią pt. „Piłsudski i Żydzi”, przedstawiającą tenże temat z drugiej strony – a więc obrazującą podejście Marszałka do tzw. kwestii żydowskiej i antysemityzmu. Gdy takowa powstanie, będzie niewątpliwie cennym uzupełnieniem i niejako kluczem do lepszego zrozumienia omawianej problematyki. W oczekiwaniu na tę pozycję warto sięgnąć po recenzowaną publikację i poczuć realia życia w międzywojennej, wielonarodowej Polsce.
