Jerzy Kochanowski – „O jaką wojnę walczyliśmy? Teksty z lat 1984–2013” – recenzja i ocena
Takie tematy jak klasyczna historia wojskowości, dzieje polskiego podziemia, obydwie okupacje (ostatnio z nieco mocniejszym akcentem na radziecką) i stanowiący ich zasadniczą część terror, polityka międzynarodowa czy Zagłada Żydów są stale obecne w potocznej wiedzy historycznej, debacie publicznej czy mainstreamowych badaniach historycznych. Rzadziej zdarza się trafić na pracę o nieco mniej „oklepanym” spojrzeniu na problematykę największego konfliktu w dziejach ludzkości – i nie mam tu wcale na myśli historycznego rewizjonizmu, przeorywającego dogmaty historyczne i wyobrażenia społeczne. Łyk świeżego powietrza zwykle bywa ożywczy. Wydaje się, że książka prof. Jerzego Kochanowskiego miała być właśnie próbą lekkiego uchylenia okna w badaniach nad wojną i okupacją.
Nieprzypadkowo piszę o „uchyleniu”, gdyż nie mamy do czynienia z grubą monografią naukową poświęconą drugiej wojnie światowej, z długą listą źródeł archiwalnych (i nie tylko) oraz jeszcze dłuższym wykazem przeczytanych opracowań w wielu językach obcych. O jaką wojnę walczyliśmy? to zbiór artykułów publikowanych przez autora w przeciągu trzydziestu lat w różnych miejscach, często na marginesie innych badań (poświęconych głównie okresowi powojennemu). Są tu więc zarówno artykuły popularnonaukowe publikowane w „Polityce” i jej dodatkach historycznych oraz „Gazecie Wyborczej”, felietony i recenzje, jak i naukowe opracowania czy krótkie edycje źródłowe. Wspólnym mianownikiem wszystkich tekstów jest druga wojna światowa, jej bezpośrednie skutki społeczno-polityczne oraz pamięć o wydarzeniach lat 1939–1945 (a częściowo i późniejszych). Warto dodać, że dwa wyodrębnione okresy (wojna i powojnie) poprzedza część dotycząca przedwojnia, jest ona jednak bardzo skromna.
Wśród wątków tematycznych, które porusza Kochanowski, znajdują się m.in. kwestie codzienności okupacji niemieckiej w Polsce, współpracy z Niemcami, nastrojów społecznych poznawanych za pośrednictwem korespondencji czy nawet historii wojskowości (teksty o bitwie pod Lenino i wytwórniach granatów w powstaniu warszawskim). Motywami przewodnimi części powojennej są natomiast migracje przymusowe i wypędzenia, geneza Niemieckiej Republiki Demokratycznej, problemy volksdeutschów oraz funkcjonowanie oraz kreowanie określonej pamięci o drugiej wojnie światowej.
Przeczytaj też:
- Charles Glass – „Dezerterzy”
- Artur Wodzyński – „W odwrocie i walce. Codzienność żołnierzy polskich podczas kampanii 1939 roku”
- Max Hastings – „I rozpętało się piekło. Świat na wojnie 1939-1945”
Autor łączy w publikowanych w książce tekstach perspektywę charakterystyczną dla historii politycznej i społecznej, patrząc na opisywane wydarzenia „od góry” i „od dołu”: zwraca uwagę zarówno na wielką politykę, jak i postawy poszczególnych grup społecznych czy jednostek oraz problematykę życia codziennego – przykładem tego ostatniego jest tekst o wojennym czarnym rynku, jego korzeniach i następstwach, wnoszący wiele mimo faktu, że pochodzi z monografii opublikowanej po polsku kilka lat temu. Kochanowski stara się pokazać niejednoznaczności oraz naświetlić poruszane zagadnienia z nieco innej niż do tej pory strony. Wśród dość skonwencjonalizowanych tematycznie i problemowo badań nad historią drugiej wojny światowej i jej następstw takie spojrzenie wydaje się ciekawe i skłania do głębszej refleksji nad skomplikowanymi dziejami tego konfliktu. Warto też dodać, że teksty (nawet o charakterze naukowym) są napisane w bardzo przystępny sposób, nie sprawiający problemów przy lekturze.
Do najciekawszych tekstów opublikowanych w tej książce zaliczyć należy trzy artykuły naukowe do tej pory publikowane wyłącznie po niemiecku: Bodaj z samym diabłem, byle do wolnej Polski”. Czy podczas II wojny Polacy i Niemcy mogli razem ruszyć na ZSRR? ; Zdrajcy czy współobywatele? Państwo i społeczeństwo polskie wobec problemu volksdeutschów po 1945 r. oraz „...to imię opiewać będą...”. Legenda gen. Karola Świerczewskiego. Tuż za nimi lokują się dwa przedruki polskie, tzn. teksty o pamięci Września '39 oraz paradoksach „kresowej pamięci”. Do ciekawych można też zaliczyć kilka tekstów o charakterze popularnonaukowym, m.in. poświęconych listom do Hansa Franka, listom niemieckich żołnierzy z frontu wschodniego, bitwie pod Lenino czy początkom NRD (Ulbricht i inni oraz „Duch pruski w nich zostanie...”. Radziecka strefa okupacyjna Niemiec 1945–1949). Warto też zwrócić uwagę na dwa teksty publicystyczne kończące książkę i dotyczące współczesnej pamięci o drugiej wojnie światowej.
Inne teksty mają natomiast charakter mniej lub bardziej przyczynkarski, niewyczerpujący tematu, choć miejscami zawierają bardzo ciekawe informacje. Wydaje się to być spowodowane przede wszystkim decyzją wydania tych tekstów w jednym zbiorze, a tym samym zestawiania dobrze opracowanych tematów z publikacjami o charakterze wybitnie popularnym. Można natomiast wskazać jeden tekst w widoczny sposób dodany do książki „na siłę” – chodzi o otwierający część przedwojenną artykuł „Jak żyli Polacy”, na dziewięciu stronach zarysowujący główne zjawiska społeczne w Polsce lat 30. Jest to bez wątpienia temat bardzo istotny, bardzo słabo jednak widoczny jest jego związek z całością książki.
Niewielkie zastrzeżenia warsztatowe może budzić brak odniesień bibliograficznych w wypadku niektórych tekstów, przede wszystkim popularnonaukowych. O ile w większości z nich brak bezpośrednich odniesień źródłowych nie razi tak bardzo, o tyle w wypadku tekstów „Nawet psi są spokojne...”. Listy do Hansa Franka 1939–1940 oraz „Każdemu w łeb, wesoła robota”, opartych niemal w całości na analizie korespondencji, brakuje wzmianki o dokładnych pochodzeniu tych materiałów – wspomniano tylko, że znajdują się one w Archiwum Akt Nowych, nie zaznaczono natomiast, w którym z licznych zespołów przechowywanych w tym archiwum.
Książka O jaką wojnę walczyliśmy? Teksty z lat 1984–2013 zasługuje na uwagę przede wszystkim jako dość nietypowe ujęcie niektórych aspektów historii drugiej wojny światowej, odbiegające od klasycznych sposobów mówienia o niej, a jednocześnie nawiązujące do najważniejszych zagadnień z nią związanych (okupacja, postawy społeczne). Ważne miejsce zajmuje w tych rozważaniach kwestia pamięci, ujęta w sposób nie mniej ciekawy. Publikacja ma jednak charakter studiów pogłębionych, należy ją więc traktować jako pewne uzupełnienie i rozszerzenie podstawowej wiedzy o drugiej wojnie światowej o nowe pytania i problemy. W recenzowanej pracy znaleźć można wiele ciekawych artykułów, choć można dyskutować, na ile tworzą one spójną całość. Mimo tej ostatniej wątpliwości na pewno warto zajrzeć do książki Jerzego Kochanowskiego, nawet gdy druga wojna światowa nie znajduje się w centrum naszych zainteresowań historycznych.
Redakcja i korekta: Agnieszka Kowalska
