Janusz Wojtasik – „Z myślą o Niepodległej. Polskie powstania narodowe i próby powstańcze w latach 1795–1914” – recenzja i ocena
Stąd m.in. liczne akademie ku czci bojowników Komuny Paryskiej tudzież racławickich insurgentów, przyprawiające o przysłowiowy ból zębów większość uczestników tego typu agitek. Niewiele lepiej rzecz się miała w przypadku kultury popularnej. Wysokobudżetowe, centralnie dotowane produkcje filmowe takie jak adaptacja „Ziemi obiecanej” Władysława Reymonta czy traktująca o działalności Edwarda Dębowskiego „Pasja” wpisywały się w ów mało finezyjny nurt wmawiania ich odbiorcom, jakoby istniała historyczna wieź pomiędzy działaczami niepodległościowymi (postrzeganymi równocześnie jako kontestatorzy feudalizmu i wynikłej z założeń tego systemu hierarchizacji społecznej), a przedstawicielami „przewodniej siły narodu”, reprezentowanej przez PZPR. Nic zatem dziwnego, że wśród przynajmniej niektórych potencjalnych odbiorców publikacji historycznych traktujących o powstańczych wysiłkach kilku pokoleń Polaków wciąż można napotkać osoby trwale zniechęcone do tej tematyki.
Na szczęście jednak, niejako na zasadzie równowagi, wśród powojennych historyków doczekaliśmy się co najmniej kilku błyskotliwych badaczy, którzy powstania narodowe czasów niewoli uczynili sednem swej naukowej aktywności. Wśród nich jednym tchem można wymienić wyśmienitego wykładowcę Andrzeja Zahorskiego (jedyny jak dotąd polski biograf Napoleona), wnikliwego Jerzego Skowronka („Adam Jerzy Czartoryski”) czy Władysława Zajewskiego („Powstanie listopadowe. Polityka – Wojna – Dyplomacja”). Choć gwoli ścisłości wypada przyznać, że czas nie ze wszystkimi opracowaniami tego zagadnienia obszedł się łaskawie, czego przykładem jest niezwykle kompetentne, ale przez współczesnego czytelnika raczej z trudem przyswajalne „Powstanie styczniowe” autorstwa Stefana Kieniewicza.
W ostatnich latach przybywa nam jednak prac odświeżających tematykę powstańczą (bądź też ogólniej: niepodległościową) czasów zaborów. Ze względu na rozległość chronologiczną tego okresu większość z nich – jak np. monografia Księstwa Warszawskiego autorstwa Jarosława Czubatego (nagrodzona w konkursie „Varsaviana” za lata 2011–2012) – traktuje o konkretnym etapie walki o niepodległość. Znacznie rzadziej trafiają się syntezy całościowo podejmujące owo zagadnienie. Nic dziwnego, bo zamysł ogarnięcia licznych przecież zrywów niepodległościowych w latach 1794-1906 to niewątpliwie zadanie karkołomne i arcytrudne. Zwłaszcza że każdy z osobna to materiał na obszerne opracowanie. Najwyraźniej jednak prof. Janusz Wojtasik zdecydował się podjąć ryzyko, czego dowodem jest opublikowana na początku tego roku synteza. Jako znawca historii wojskowości z wieloletnim doświadczeniem dydaktycznym, wydawał się osobą w pełni ku temu predestynowaną.
Zasadniczą strukturę książki tworzy sześć obszernych rozdziałów. Jak nie trudno się domyślić, są one poświęcone poszczególnym zrywom zbrojnym, począwszy od wysiłków podejmowanych niemal nazajutrz po trzecim rozbiorze przez konspirację galicyjską (a zwłaszcza tzw. Centralizację Lwowską), poprzez szlak Legii Włoskiej i Naddunajskiej, wzmiankowany okres Księstwa Warszawskiego, spóźniony polski epizod epoki napoleońskiej (jak określił powstanie listopadowe Michał Leszczyński, autor monografii batalii pod Ostrołęką, opublikowanej w popularnej serii „Historyczne Bitwy”) oraz wszystkie kolejne próby powstańcze aż do rozpoczęcia pierwszej wojny światowej. Potencjalny odbiorca tej publikacji staje się zatem świadkiem zarówno ewolucji metod walki z zaborcami, jak i transformacji społeczno-kulturowej licznego przecież narodu (i to narodu o bogatych tradycjach politycznych) na przestrzeni przeszło stu lat. Tym samym ciąg przyczynowo-skutkowy oraz logika zmian w strategiach forsowanych przez poszczególne ośrodki niepodległościowe są w tej publikacji łatwiej uchwytne niż w osobnych opracowaniach dotyczących np. tylko i wyłącznie przebiegu Wiosny Ludów na ziemiach polskich. Przy czym autor przypomina prawdopodobnie szerzej nieznanych teoretyków czynu powstańczego, którzy wywarli wpływ na koncepcje organizacji m.in. powstania styczniowego. Prof. Wojtasik nie zapomniał również o przybliżeniu ogólnego tła opisywanych przezeń wydarzeń, czemu służy charakterystyka sytuacji międzynarodowej oraz dynamicznych przemian społecznych, do których doszło w tym okresie. Również osoby zainteresowane historią dyplomacji znajdą w niniejszej książce co najmniej kilka ciekawych szczegółów.
Jak przystało na pełnowymiarową publikację naukową, „Z myślą o Niepodległej” wzbogacono o obszerną bibliografię, indeks osób oraz dodatek ikonograficzny zawierający reprodukcje m.in. rycin i fotografii dotyczących opisywanych postaci i wydarzeń. W pracy wręcz roi się od danych kwantytatywnych – m.in. liczby etatów w ramach jednostek armii Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego czy zestawień potencjału uczestników poszczególnych powstań z ich przeciwnikami. Wzbogacono ją ponadto o mapy ważniejszych batalii – np. bitwy Grochowskiej i pod Siemiatyczami. Język zastosowany przez autora jest konkretny, ale bynajmniej nie suchy. Warto przy tym nadmienić, że niejako między wierszami z treści książki wyłania się wizja narodu, którego świadomi przedstawiciele, pomimo wybitnie niesprzyjających warunków rozwoju, ani na moment nie porzucili myśli o wskrzeszeniu własnego państwa. Nawet jeśli ów pęd ku odzyskaniu politycznego samostanowienia – w myśl słów Józefa Piłsudskiego – dotyczył nielicznych, najbardziej zdeterminowanych jednostek.
Reasumując: pracę Janusza Wojtasika wypada uznać za wzorcowo zrealizowaną syntezę dziejów zmagań kilku pokoleń Polaków o prawo do politycznej samodzielności, bezprawnie odebranej w efekcie zmowy silniejszych sąsiadów. Książka łączy w sobie zarówno całościową, ogólną refleksję o trwającym niemal półtora stulecia procesie wydobywania się na niepodległość, jak również celną ocenę poszczególnych zrywów niepodległościowych z krytyczną analizą szans ich ewentualnego powodzenia.
Z tych oraz innych względów niniejsza praca może stanowić skuteczne remedium na niechęć co poniektórych koneserów historii wobec tematyki polskich zmagań o niepodległość.
Redakcja i korekta: Agnieszka Kowalska
