Janusz Spyra – „Żydzi na Śląsku Austriackim 1742-1918” – recenzja i ocena
Omawiana praca nie jest jednak kompleksowym opracowaniem dziejów ludności żydowskiej. Autor skupił się na problemach dotyczących statusu prawnego i funkcjonowania struktur organizujących życie Żydów na Śląsku Austriackim, co podkreślił w pełnym tytule: Żydzi na Śląsku Austriackim 1742-1918. Od tolerowanych Żydów do żydowskiej gminy wyznaniowej. Książka podzielona została na dwie części. Pierwsza obejmuje okres do Wiosny Ludów, natomiast druga kończy się na roku 1918. Struktura pracy jest jasna i czytelna, nie sprawia czytelnikowi żadnych problemów. Autor podzielił książkę na 7 rozdziałów, wstęp, zakończenie oraz zaopatrzył ją w wykaz źródeł i literatury. Ponadto książkę uzupełniają indeksy (rzeczowy, osobowy i geograficzny) oraz aneksy, w których autor zawarł ilustracje, mapki i tabele. Zwłaszcza te ostatnie są przydatnym narzędziem i ciekawym materiałem badawczym.
We Wstępie autor wyjaśnia dogłębnie zasięg terytorialny swojej pracy i opisuje pokrótce dzieje Śląska Austriackiego, którego nazwa dla większości czytelników jest z pewnością dość zagadkowa. W skład autonomicznej jednostki administracyjnej monarchii Habsburgów wchodziły bowiem ziemie księstwa cieszyńskiego oraz fragmenty byłych księstw: opawskiego, karniowskiego i biskupiego, zwane Śląskiem Opawskim. Stanowi to ciekawy obszar pod względem prawnym, etnicznym i gospodarczym. Szkoda, że wśród map załączonych w aneksie nie odnajdziemy takiej, gdzie Śląsk Austriacki byłby pokazany na tle większej jednostki administracyjnej. We Wstępie znajduje się również wyjaśnienie kluczowych terminów w pracy: inkolatu i gminy żydowskiej.
Bazą źródłową, na której oparł się autor, są przede wszystkim archiwalia. Najczęściej są to dokumenty typu urzędowego, uzyskane w wyniku kwerendy w archiwach w Polsce, Czechach i Austrii. Autor korzystał również z prasy XIX-wiecznej, uwzględnił też inne źródła drukowane. W bogatej literaturze przedmiotu są prace wydane po angielsku, niemiecku, czesku i polsku natomiast brak prac wydanych w językach żydowskich, tj. w języku jidisz i po hebrajsku.
Celem badań Janusza Spyry była analiza oddziaływania prawa na rzeczywistość społeczną oraz współzależność, jaka rodziła się między państwem a nieliczną społecznością żydowską Śląska Austriackiego, zwłaszcza że badanie tej „marginalnej z punktu widzenia władz centralnych i lokalnych wspólnoty jest ważne. Z jednej strony obrazuje pewien niebagatelny proces historyczny, z drugiej – politykę władz państwowych wobec różnych grup wchodzących w skład państwa” (s. 250).
Na kartach swojej książki autor pokazuje, jak ludność żydowska próbowała dojść do uzyskania formalnego obywatelstwa, prawnego uregulowania swojego położenia, a także akceptacji dla istnienia gminy wyznaniowej. Jak stwierdził kolektor Abraham Brull, „Żydzi na Śląsku Austriackim nie tworzyli wspólnoty za życia, ale dopiero po śmierci, jako że jedyną łączącą ich instytucją jest żydowski cmentarz w Cieszynie” (s. 141). Kolejne rozdziały pokazują długą drogę społeczności żydowskiej Śląska Austriackiego od nielicznych tolerowanych jednostek do legalnych i w pełni zorganizowanych gmin żydowskich. W pierwszych rozdziałach książki autor koncentruje się na zależnościach jakie istniały między władcą a ludnością żydowską. Janusz Spyra szczegółowo analizuje kolejne akty prawne wydane przez władców monarchii austriackiej i ich wpływ na ludność żydowską. Rozdziały IV i V podejmują problem zależności, jakie pojawiły się między prawem stanowionym przez państwo a społecznością żydowską. Choć ciekawa, analiza ta nie wydaje się dostateczną. Z pewnością usprawiedliwieniem jest brak źródeł, które ten obraz uczyniłyby bardziej kompletnym. Wydaje się jednak, że analiza socjologiczna nie wszystkich, ale chociażby jednego przypadku mogłaby przynieść pełniejszy opis tego zjawiska. W porównaniu z pierwszą częścią pracy ta nie jest tak dobrze opracowana, zwłaszcza analiza kształtu gminy i jej funkcjonowanie. A okres pierwszej wojny światowej wymagałby pogłębionych badań.
Książka Janusza Spyry, ma też kilka istotnych usterek. Przede wszystkim wydana jest bardzo niestarannie, zawiera wiele błędów stylistycznych i interpunkcyjnych, które przed kolejną edycją powinny być poprawione. Ponadto autor skupia się głównie na zagadnieniach statusu prawnego ludności żydowskiej, o zagadnieniach kulturalnych, demograficznych i gospodarczych ledwo wspominając. Trzeba jednak dodać, że takie ujęcie ma również swoje zalety i w pełni obrazuje tezy postawione przez autora książki.
Publikacja Janusza Spyry z pewnością wniesie wiele do badań na temat społeczności żydowskiej na Śląsku Austriackim, ale nie tylko. Można rozpatrywać ją w szerszym kontekście. Rzuca nowe światło na niektóre z kluczowych zagadnień problematyki Żydów Europy Środkowej i Wschodniej. Tu ukłon w stronę autora za duży trud w przeprowadzeniu kwerend w archiwach – baza źródłowa książki jest doprawdy imponująca. Janusz Spyra skupił się na kluczowym dla niego problemie statusu ludności żydowskiej, temat opracował dokładnie i jego dzieło stanowi doskonałe źródło informacji i punkt wyjścia do badań nad całościową historią Żydów na Śląsku Austriackim.
Recenzja ukazała się drukiem w: „Slasky Sbornik”, r.105, nr 2, 2007, str. 85-87.
Zredagował: Kamil Janicki
