Janusz Spyra – „Żydowskie gminy wyznaniowe na Śląsku Austriackim (1742-1918)” – recenzja i ocena
O cieszyńskich Żydach historycy pisali już w okresie międzywojennym, jednak temat pozostał praktycznie niezbadany. Ta naukowa pustynia zniknęła głównie za sprawą jednej osoby – dr. hab. Janusza Spyry. Z czasem „przygarnął” też Żydów ze Śląska Opawskiego – tak więc swoimi badaniami objął wyznawców religii mojżeszowej z całego Śląska Austriackiego. Efektem jego prac są liczne artykuły oraz monografia „Żydzi na Śląsku Austriackim 1742-1918. Od tolerowanych Żydów do żydowskiej gminy wyznaniowej” (2005), zrecenzowana na naszych łamach przez Bartłomieja Majchrzaka.
Recenzowana przeze mnie książka, „Żydowskie gminy wyznaniowe na Śląsku Austriackim” (2009), stanowi uzupełnienie wspomnianej monografii. O ile w publikacji z 2005 roku Janusz Spyra zajął się Żydami na Śląsku Austriackim w ogólności, to w najnowszej książce nacisk położono na losy poszczególnych gmin żydowskich. Autor we wprowadzeniu (s. 19-36) streszcza dzieje wyznawców religii mojżeszowej, zamieszkujących ten skrawek Śląska, który po wojnach śląskich pozostał w granicach monarchii Habsburgów. Następnie omawia szczegółowo losy jedenastu gmin z tego terenu – odpowiednio: we Frývaldowie, Osobłodze, Karniowie, Opawie, Bílovcu, Boguminie (Dworcu), Frydku-Mistku, Cieszynie, Frysztacie, Skoczowie i Bielsku. Dowiadujemy się, jak wyglądał ich status prawny, rozwój, liczebność, a także ilu Żydów mieszkało oficjalnie, a ilu faktycznie, czym się zajmowali, jakie organizacje zakładali. Otrzymujemy całą masę szczegółów dotyczących rabinów, rytualnych rzeźników, cmentarzy, synagog...
Uważa się, że tzw. „przeciętnego czytelnika” męczą przypisy. Tymczasem w tym przypadku przypisy to prawdziwa kopalnia ciekawostek, a zarazem znakomity punkt wyjścia dla badania różnych aspektów życia codziennego na Śląsku Austriackim. Możemy dowiedzieć się, że w 1715 roku rozbójnicy wałaszy zniszczyli i splądrowali żydowską gorzelnię w Bílovcu (s. 116 przypis 11), że w Cieszynie w połowie XIX wieku pierwszy basista z żydowskiego chóru musiał być zarazem rzeźnikiem rytualnym (s. 181 przypis 59), a w prywatnym domu modlitewnym u handlarza Webera w Orłowej w 1911 roku nie przestrzegano przepisów sanitarnych i porządkowych (s. 209 przypis 86). Janusz Spyra piszę też choćby o wójcie Goleszowa w latach 1883-1888, którym był żydowski gospodzki Leopold Wasservogel (s. 227 przypis 80)… Takich z pozoru „drobiazgów” jest całe mnóstwo, co stanowi niewątpliwy atutem monografii.
„Żydowskie gminy wyznaniowe na Śląsku Austriackim (1742-1918)” pod względem wykorzystanych źródeł prezentują się imponująco. Wystarczy powiedzieć, że autor kwerendą objął archiwa w Polsce, Czechach i Austrii. W bibliografii (o której szerzej za chwilę) wymieniono ich 17, jednak pojedyncze informacje pochodzą z niewskazanych tam placówek (np. Archiwum parafii rzymskokatolickiej p.w. św. Piotra i Pawła w Skoczowie, s.213 przypis 3). Janusz Spyra wykorzystał też miejscową prasę, różnego rodzaju schematyzmy, statuty i literaturę przedmiotu.
Merytorycznie publikacja jest bez zarzutu. Dość powiedzieć, że jedyna pomyłka, jaką udało mi się znaleźć, to data wydania pierwszego tomu z serii „Archiwa i archiwalia górnośląskie”, który ukazał się w 2008 roku, a nie w 2007 (s. 124 przypis 68, s. 264).
Książka zaopatrzona jest w indeksy osób i miejscowości, ilustracje oraz streszczenia w języku angielskim i niemieckim. Jedynym mankamentem jest zestawienie literatury na końcu książki. Zwykle w publikacjach historycznych zestawia się tytuły danego autora w kolejności alfabetycznej. Tutaj zastosowano układ chronologiczny, od najstarszej do najnowszej publikacji, tyle, że niekonsekwentnie. Przykładowo publikacja Arona Eistensteina nie są wyliczone ani według kolejności chronologicznej, ani alfabetycznej (s. 258). Podobnie po publikacjach Janusza Spyry wydanych w 2000 roku pojawia się artykuł z 1999 (s. 264). Na kilku stronach (s. 259-262) nie wiadomo dlaczego pogrubiono duże litery A i B, a na dwóch (s. 256, s. 258) tytuły nie są zapisywane kursywą.
Cena (38 złotych) za 304-stronicową książkę wydaną w formacie B5 w dodatku z twardą okładką nie jest wygórowana.
Komu można polecić tę książkę? W pierwszym rzędzie wszystkim zainteresowanym historią całego Śląska Austriackiego, jak i jego poszczególnych części. To także kapitalny materiał do prowadzenia szerokich badań porównawczych – czy to Żydów w Europie Środkowo-Wschodniej, czy też grup etnicznych na Śląsku, lub w końcu grup wyznaniowych w monarchii Habsburgów. Możliwości jest całe mnóstwo. Jednym słowem: polecam.
