Irina Jazykowa – „Oto czynię wszystko nowe. Ikona w XX w.” – recenzja i ocena

Odkrycie staroruskich ikon przypadło na czas, kiedy Akademie Sztuk Pięknych unosiły się w zachwycie nad sztywnym i chłodnym malarstwem akademickim. Próby opisu i charakterystyki odnajdywanych w cerkwiach zapisów ikonograficznych podszyte były kpiną i charakterystycznym ironicznym tonem. Na przełomie XIX i XX wieku niewielu potrafiło docenić dzieła pierwszych ikonografów. Dopiero w latach dwudziestych XX wieku prawdziwie zrozumiano treść staroruskich ikon, ikonostasów czy kiwotów. W 1925 roku Wasniecow, żeby podkreślić znaczenie tych odkryć, powiedział: „Kiedy odnaleziono ikony z czasów przed Nikonem i jeszcze dawniejsze, objawił się świat całkiem nowy, cudowny świat o głębokiej duchowości i znajomości praw natury. Ujawniło się zdumiewające zrozumienie, intuicyjne wyczucie wzajemnego oddziaływania na siebie barw i techniki malarskiej. Czyż dawni malarze związani tradycją i określonymi formami nie stworzyli malarstwa autentycznego, prawdziwego w najgłębszym znaczeniu malarskiego rozumienia, to znaczy gry barw?”.

Wiele czasu zajęło artystom oraz historykom sztuki odkrycie znaczenia dawnego malarstwa cerkiewnego, jednak, jak się okazało, czas ten stał się zbawienny dla rozwoju tego gatunku. Pierwsze dziesięciolecia XX wieku były dla ikonografów swoistym testem. Wielu emigrowało na Zachód i tam szukało swojej drogi artystycznej, inni z utęsknieniem czekali na pojawienie się nowego, pozbawionego dyletantyzmu Ducha, świeżego powiewu prawdziwie odradzającego ikonę. Badacze i twórcy rozumieli znaczenie rozbicia ikonopisarstwa na liczne nurty bez pewności, że tworzą one nową historię. Druga połowa XX wieku okazała się nieco łaskawsza dla ikonografii, gdyż władze komunistyczne próbowały wykorzystać autorytet Cerkwi za granicami i z tego powodu szły na pewne ustępstwa wobec malarstwa religijnego. Od 1989 roku, od momentu otwarcia wystawy „Współczesna ikona” obrazy sakralne zostały obdarzone nowym życiem. Niespodziewanie wszystko się zmieniło.

Autorka dokonuje opisowych skrótów, osadzając rzeczywistość ikonografów w autentycznym kontekście kulturowym oraz politycznym. Analizuje twórczość rosyjskich pisarzy na tle współczesnej wrażliwości estetycznej i tłumaczy trudniejsze pojęcia związane z malarstwem ikonowym, umożliwiając tym samym czytelnikom rozpoczynającym przygodę z historią ikony sprawne poruszanie się po pełnym informacji tekście oraz szybkie odnajdywanie opisywanych dzieł sztuki wśród licznych reprodukcji. Zapewne nie jest to książka przeznaczona dla specjalistów w zakresie ikonografii, nie odnajdą oni w niej nic, czego by nie wiedzieli po wieloletnich studiach innych publikacji. Jest podręcznikiem, w którym kontekst historyczny początku wieku oraz czasów porewolucyjnych staje się punktem wyjścia dla rozwiniętej i szczegółowej analizy współczesnej ikonografii. Jazykowa szeroko opisuje poszczególne środowiska i wskazuje na pokrewieństwo techniki wykorzystywanej przez współczesnych z malarstwem staroruskim.

Książka bogata jest w przykłady z różnych kierunków stylistycznych oraz opisy sposobów tworzenia najbardziej wyrazistych i wpływowych ikonografów. W osobnych rozdziałach ukazuje związki malarstwa ikonowego z awangardą XX wieku oraz współczesną rosyjską ikonę w krajach Europy Zachodniej oraz w Ameryce. Wskazuje na problemy dzisiejszej ikonografii, które związane są m.in. z procesami duchowymi czy kanonizacją nowych świętych. Największą zaletą tej publikacji wydaje się to, że jest odpowiedzią na zaistniałą potrzebę wyjaśnienia miejsca ikony i jej struktury teologicznej w czasach odwróconych od mistycyzmu i symboliki.

Jazykowa dosyć atrakcyjnie, a co najważniejsze konsekwentnie i metodycznie, wprowadza czytelnika w niewątpliwie magiczny świat ikonopisarstwa rosyjskiego. Otwiera drzwi, za którymi powietrze być może nie pachnie staroruską cerkwią (choć w takich publikacjach z pewnością powinno!), ale na pewno odsłania ciekawą przestrzeń, ukazuje możliwość dalszego zagłębiania się w ten fascynujący temat. Biorąc pod uwagę, że jest to jedna z nielicznych pozycji na polskim rynku dotycząca tej rozległej tematyki, wszyscy rozumiemy potrzebę znalezienia równowagi pomiędzy broszurą na temat a grubym tomem, zawierającym opisy tak szczegółowe, że możliwe do przebrnięcia jedynie przez koneserów

Korekta: Bożena Pierga