Historyczne Podlasie: zabytki i miejsca, które warto odwiedzić
Historyczne Podlasie: zabytki i miejsca – zobacz też: Duchy i dinozaury, czyli jakie atrakcje oferują Góry Świętokrzyskie?
Obszar Podlasia do XVIII wieku na tle współczesnego podziału administracyjnego Polski. Fot. Poznaniak (opublikowano na licencji CC BY-SA 3.0) Jeśli chcecie wyruszyć szlakiem starej, dobrej Rzeczypospolitej, odwiedźcie Podlasie! Jego historia jest dosyć skomplikowana – granice województwa podlaskiego nie pokrywają się w całości z terytorium historycznego Podlasia, a na dodatek mieszkańcy wielu okolicznych miejscowości, niezwiązanych bezpośrednio z rejonem, uważają się za Podlasian. W regionie mieszały się wpływy polskie, ruskie, jaćwieskie, krzyżackie i litewskie, aż do XV wieku był on miejscem przygranicznych walk. W późniejszym okresie Podlasie stało się domem także dla Żydów i Tatarów, którzy wpłynęli na dzisiejszy wielokulturowy obraz tego obszaru. Obecnie kojarzy się głównie z Białymstokiem – Pałac Branickich czy Katedra św. Rocha są obowiązkowymi punktami zwiedzania na mapie rejonu. Kryje on jednak w sobie wiele mniejszych, niezwykłych miejscowości, pokazujących inną stronę polskiej kultury. Które miejsca warto zobaczyć?
Kruszyniany i Bohoniki
Wsie, w których od ponad 300 lat wspólnie z chrześcijanami żyją polscy muzułmanie. Kiedyś tutejszą różnorodną kulturę urozmaicały także wpływy żydowskie. Założone w XVI wieku Bohoniki zostały nadane Tatarom przez Jana III Sobieskiego w 1679 roku razem z pobliskimi miejscowościami – Nietupą, Łużanami i, częściowo, Poniatowiczem. Król ofiarował je rotmistrzowi Olejewskiemu, który u boku władcy wiernie walczył z Turkami. Według legendy mógł wziąć we władanie tyle ziemi, ile udałoby mu się przejechać konno. Z kolei Kruszyniany Sobieski miał wręczyć Samuelowi Murze Krzeczowskiemu w podzięce za uratowanie życia w bitwie pod Parkanami. Właśnie wtedy około siedemdziesięciu muzułmańskich rodzin, nazywanych wtedy Lipkami – od tureckiej nazwy Litwy – lub Muślimami, osiedliło się na tych terenach.
Meczet w Kruszynianach. Fot Polimerek (opublikowano na licencji CC BY-SA 3.0) W Kruszynianach stoi piękny, drewniany meczet z XVIII wieku, znajduje się tu także cmentarz muzułmański – mizar – założony zapewne w XVII-XVIII stuleciu. Najstarsze umiejscowione tam nagrobki pochodzą z XVIII wieku. W Kruszynianach znajdziemy także murowaną cerkiew prawosławną pod wezwaniem św. Anny, wzniesioną na miejsce spalonej drewnianej cerkwi, powstałej w 1829 roku. Bohoniki mogą się natomiast pochwalić największym i najstarszym w Polsce mizarem, pamiętającym jeszcze początki osadnictwa Tatarów na tym terytorium, oraz meczetem z XIX stulecia, wybudowanym na miejscu spalonej świątyni, stworzonej jeszcze za czasów Jana III Sobieskiego.
Odwiedzający odnajdą tu prawdziwy tygiel kulturowy. Kiedyś mówiono tu gwarą białorusko-polską, dziś mieszkańcy wsi obchodzą ponoć wspólnie wszystkie święta. Polscy muzułmanie, którzy należą do odłamu sunnitów, wprowadzili nawet do swojego obrządku święta szyickie. Choć na tych ziemiach pozostało do obecnych czasów niewiele tatarskich rodzin, nadal możemy być świadkami ich obrządków, wejść do wnętrza meczetu, a nawet spróbować ich tradycyjnych potraw. A co najważniejsze, możemy przenieść się do atmosfery przypominającej najlepsze czasy bogatej kulturowo, tolerancyjnej i różnorodnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
Drohiczyn
Historyczna stolica Podlasia. Jedno z najstarszych miast regionu – Drohiczyn powstał w I połowie XI wieku. Swoją nazwę wziął od ruskiego imienia Drogit – Drochicz. Prawa miejskie uzyskał w 1498 roku. Największy rozwój miasto przeżywało w XVIII wieku – to tam swoją siedzibę miało jezuickie Collegium Nobilium, założone w 1747 roku, tam także rozwijały się szkółki franciszkańskie. Do dziś możemy w Drohiczynie możemy podziwiać barokową Katedrę Trójcy Przenajświętszej z przełomu XVII i XVIII wieku, która została zbudowana w miejscu kościoła z 1392 roku, ufundowanego przez Władysława Jagiełłę. Warte odwiedzenia są także inne zabytki – klasztor pojezuicki z XVIII wieku i wspomniane Collegium Nobilium, zespół klasztorny franciszkanów z barokowymi budowlami z XVIII wieku, oraz kościół i klasztor Benedyktynek z tego samego stulecia. W mieście znajduje się także cerkiew z XVIII-XIX wieku. Niewątpliwą atrakcją jest też Góra Zamkowa – grodzisko z wczesnego średniowiecza, będące niegdyś siedzibą zamku królewskiego. Roztacza się z niej piękny widok na panoramę doliny Bugu. W mieście można także odwiedzić dwa muzea – Regionalne i Diecezjalne – posiadające w swojej kolekcji m.in. obiekty pochodzące z wykopalisk archeologicznych z XII-XIV wieku, a także dokumenty królewskie czy przedmioty codziennego użytku z XIX-XX stulecia.
Góra Zamkowa (opublikowano na licencji CC BY-SA 3.0) Kup e-booka „Z historią na szlaku. Zabytki w Polsce, które warto zobaczyć”:
Dostępna jest także druga część e-booka!
Twierdza Osowiec
Twierdza zaporowa, którą zbudowali Rosjanie w latach 1882-1915 w celu ochrony zachodniej granicy Cesarstwa Rosyjskiego, z pewnością przyciągnie miłośników historii wojskowości. Ulokowana na bagnistych terenach, składa się z czterech fortów: Centralnego, Zarzecznego, Szwedzkiego i Nowego. Swój okres świetności przeżywała w czasie I wojny światowej – Niemcy, mimo trzech podejść, nie zdołali zdobyć twierdzy. Obronę twierdzy zaczęto porównywać nawet do działań wojennych pod francuskim Verdun z 1916 roku. Do rąk Wojska Polskiego trafiła w 1919 roku – od tej pory mieściła się tam Centralna Szkoła Podoficerska Korpusu Ochrony Pogranicza. W czasie kampanii wrześniowej nie powtórzyła poprzedniego sukcesu – nie odegrała ważnej roli w przebiegu II wojny.
Budynek Muzeum Twierdzy Osowiec (z lat 90. XIX wieku). Fot. Henryk Borawski (opublikowano na licencji CC BY-SA 3.0) Od 1988 roku, w którym została wpisana do rejestru zabytków, istnieje tam Muzeum Twierdzy Osowiec. Fort Centralny i Szwedzki są w dobrym stanie, dwa pozostałe popadają w ruinę. Przyjezdni mają szansę zwiedzić zarówno naziemną część fortyfikacji, jak i jej podziemne tunele. W czasie dwugodzinnej podróżny przez tajemnicze korytarze zetkną się m.in. z „tunelem śmierci” i „salą krzyku”. Może spotkają także nawiedzające twierdzę duchy, np. Czarną Damę ?
Góra Grabarka
Kto choć raz wszedł na Grabarkę, nigdy nie zapomni widoku mnóstwa różnokolorowych krzyży z wypisanymi intencjami, które zostały wetknięte przez przyjeżdżających tu z całej Polski wyznawców prawosławia. Jest to dla nich święte miejsce, porównywalne do katolickiej Jasnej Góry. Krzyże, symbole Grabarki, robią niesamowite wrażenie – większe i mniejsze, nowe i zniszczone, tworzą jedno z najbardziej niesamowitych przestrzeni na Podlasiu. Jaka historia kryje się za tym zwyczajem? Legenda głosi, że w 1710 roku, podczas epidemii dżumy, pewien starszy mieszkaniec pobliskich Siemiatycz doznał objawienia. Postanowił wraz z kilkoma towarzyszami zanieść krzyż na Grabarkę, pomodlić się, a w napotkanym tam źródle obmyć twarz i wypić z niego wodę. Mężczyźni cudownie wyzdrowieli, a w ich ślady poszli kolejni wyznawcy prawosławia, proszący o wysłuchanie ich próśb. Dziś pielgrzymi obmywają bolące miejsca chusteczkami zmoczonymi w strumyku, później zaś zostawiają je w tym miejscu. Razem z nimi chcą pozbyć się cierpienia i chorób.
Główna cerkiew monasterska, odbudowana po podpaleniu w 1990. Fot. Jacek Karczmarz (opublikowano na licencji CC BY-SA 3.0) Na Grabarce stoi także murowana cerkiew, która w 1990 roku po pożarze zastąpiła wcześniejszą drewnianą budowlę. Obecna świątynia wyglądem przypomina tę sprzed lat. Na górze znajduje się także żeński klasztor św. Marty i Marii, opiekujący się tym miejscem, oraz dwie pozostałe cerkwie.
Ciechanowiec
Jego historia sięga XV wieku, kiedy to Ciechanowiec uzyskał prawa miejskie. Wcześniej – w epoce brązu – na tych terenach mieszkała ludność kultury łużyckiej. Świadczy o tym wielki cmentarz, odnaleziony w znajdujących się nieopodal miasta Żebrach Wielkich. Już w XIII wieku pojawiły się wzmianki o istniejącym w tym miejscu grodzie obronnym. W XVI stuleciu miejscowość trafiła do rąk rodu Kiszków. Stworzyli oni zamek obronny, którego pozostałości możemy podziwiać do dziś. Za ich władania miasto posiadało największe znaczenie w całej swojej historii – było ośrodkiem handlowym, przechodziła przez nie także droga łącząca Mazowsze z Litwą. W drugiej połowie XVII wieku Ciechanowiec stał się siedzibą rodu Ossolińskich. Oni również znacząco wpłynęli na rozwój miasta. Z miastem w XVIII wieku związany był także polski przyrodnik – ks. Jan Krzysztof Kluk.
Na obecnym kształcie Ciechanowca zaważyły rozbiory – po chwilowym włączeniu do zaboru pruskiego w czasie III rozbioru, po epoce napoleońskiej miasto zostało podzielone między Królestwo Polskie i Cesarstwo Rosyjskie. Do tej pory mieszkańcy dzielą miejscowość na Stronę Ruską i Stronę Polską.
Miasteczko zapisało się także w historii Powstania Listopadowego i Styczniowego, tam również powstał 10. pułk ułanów litewskich, który zasłynął w późniejszej wojnie polsko-bolszewickiej.
Chata z Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu. Fot. Semu (opublikowano na licencji GFDL) Oprócz bogatej historii Ciechanowiec może pochwalić się także wyjątkowymi zabytkami. Powstały w XVIII wieku okazały pałac zwany Nowodworami stał się siedzibą Muzeum Rolnictwa. Na pobliskim obszarze mieści się także skansen, oferujący zwiedzającym zapoznanie się z tamtejszą kulturą i architekturą mazowiecko-podlaską. Zobaczymy tam wiejskie chaty, młyn, dwór ziemiański i gajówkę. Na tym terenie znajdują się również jedyne w Polsce Muzeum Pisanki oraz Muzeum Weterynarii. W Ciechanowcu możemy zwiedzić też barokowy kościół z XVIII stulecia, cerkiew z XIX wieku oraz synagogę, której parter pochodzi z XVIII wieku.
Kup e-booka „Z historią na szlaku. Zabytki w Polsce, które warto zobaczyć”:
Dostępna jest także druga część e-booka!
Tykocin
Miasto Branickich, Gasztołdów, a także Stefana Czarnieckiego. To tu August II Mocny ustanowił Order Orła Białego. To tu swoją siedzibę miał Zygmunt August, który przeniósł do Tykocina skarbiec i arsenał Rzeczypospolitej oraz własną bibliotekę. To tu wreszcie skończył swój żywot Janusz Radziwiłł.
Początki miasta sięgają XI wieku – było ono wtedy grodem mazowieckim, jednak prawa miejskie uzyskało dopiero w 1425 roku. Mieszkali tu magnaci i królowie, tutaj także rozegrała się bitwa z 1656 roku.
Tykocin zabudową przypomina układ miasteczka żydowskiego. O dawnej świetności świadczą liczne zabytki – m.in. barokowy Kościół Trójcy Przenajświętszej i Zespół Klasztorny Benedyktynów z XVIII wieku, Duży i Mały Rynek, zrekonstruowany zamek, którego pierwowzór został wybudowany z polecenia Zygmunta Augusta, alumnat wojskowy z XVII czy Dworek Administratora z XVIII wieku.
Plac i kościół parafialny pw. Świętej Trójcy. Fot. Piotr Widerski (opublikowano na licencji CC BY-SA 3.0) W tym miejscu żyła także druga co do wielkości (po krakowskiej) gmina żydowska. Żydzi, żyjący tu od XVI stulecia, w XIX wieku stanowili około trzech czwartych ludności miasta. Zostały po nich jedynie dom talmudyczny, cmentarz żydowski i zabytkowa synagoga z 1642 roku z pięknymi, bogato zdobionymi wnętrzami i kolekcją judaików. Dziś mieści się tam siedziba Muzeum Kultury Żydowskiej.
Jabłeczna
Jabłeczna, znajdująca się dziś w województwie lubelskim, słynie z prawosławnego monasteru, zbudowanego prawdopodobnie pod koniec XV wieku – za datę jego założenia przyjmuje się rok 1497 lub 1498. Legenda głosi, że klasztor stworzono wskutek cudownego objawienia – wraz z nurtem Bugu do okolic wsi miała przypłynąć ikona z wizerunkiem św. Onufrego. Prawdopodobnie powstała ona między XII a XIII stuleciem. Mimo burzliwej przeszłości obiektu – zniszczeń i pożarów w czasie wojen, a także ograniczania działalności przedstawicieli prawosławia – do dziś odwiedzający mogą tu obcować z tradycyjnym obrządkiem prawosławnym.
Cerkiew klasztorna św. Onufrego. Fot. Grzegorz W. Tężycki (opublikowano na licencji GFDL) W kompleksie klasztornym znajduje się zbudowana na planie krzyża greckiego murowana cerkiew z lat 1838-1840, wzniesiona na miejscu istniejącego wcześniej kościoła. Charakteryzuje się ona pięknymi, bogato zdobionymi wnętrzami i freskami. W środku umieszczono także bardzo cenne obiekty kultu polskich wyznawców prawosławia: Ikonę św. Onufrego i Ikonę Matki Bożej, również datowaną na XII-XIII wiek. Poza terenem monasteru znajdują się także dwie drewniane cerkwie, wzniesione na początku XX wieku.
Orla
Kolejne wielokulturowe miejsce na mapie Podlasia. Niegdyś miejsce zamieszkane w większości przez Żydów, teraz – przez wyznawców prawosławia. W 2009 roku w gminie Orla wprowadzono pomocniczy język białoruski, dwa lata później pojawiły się tam dwujęzyczne tablice z nazwą miejscowości. Śladem po dawnej wielokulturowości są tu XVIII-wieczna, zniszczona Wielka Synagoga, dwa zaniedbane kirkuty (cmentarze żydowskie) z XVIII i XIX stulecia, a także drewniana cerkiew z XIX wieku z cmentarzem unickim i rekonstrukcja XVIII-wiecznej prawosławnej świątyni.
Wjazd od strony Bielska Podlaskiego. Fot. Ludwal (opublikowano na licencji CC BY-SA 3.0) Pierwsza wzmianka o Orli pochodzi z 1529 roku, choć wykopaliska archeologiczne wskazują na jej starożytny rodowód. Jest to dawna siedziba Radziwiłłów, znajdująca się także przez jakiś czas w rękach Branickich. Krzysztof Radziwiłł w 1622 roku wybudował tu zamek i zbór kalwiński, do dziś nie zachowały się jednak żadne pozostałości po tym kompleksie dworskim.
Redakcja: Antoni Olbrychski
