Grzegorz Nowik – „Odrodzenie Rzeczpospolitej w myśli politycznej Józefa Piłsudskiego 1918-1922” – recenzja i ocena

W otwarte karty

Cenię sobie szczerość autorów. Nowik nie kryje swoich sympatii do marszałka i od samego początku informuje o tym czytelnika. Autor uważa że myśl polityczna Piłsudskiego (a także i biografia) bywała przedstawiana często w złym świetle, dlatego za cel postawił sobie przełamanie tego poglądu. Niekiedy przedstawia szeroką argumentację na poparcie swojej tezy, innym razem niesprawiedliwie ocenia prace badaczy. Tak jest w przypadku książki Darii i Tomasza Nałęczów Józef Piłsudski – legendy i fakty, którą ocenia moim zdaniem nazbyt krytycznie.

Sylwetka autora bardzo dużo mówi o tym, dlaczego Odrodzenie Rzeczpospolitej ma taki a nie inny wydźwięk. Czytelnik musi zdawać sobie sprawę, że sięga po pozycję, która jest pochwałą Józefa Piłsudskiego. Grzegorz Nowik jest zastępcą dyrektora muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku, doktorem habilitowanym PAN, historykiem zajmującym się między innymi losami harcerstwa (jest harcmistrzem). Można go wręcz nazwać spadkobiercą myśli Piłsudskiego.

Niestety otwarte opowiedzenie się po stronie apologetów Piłsudskiego powoduje, że autor nie komentuje pewnych faktów (jak na przykład szumu wokół biografii pióra Pobóg-Malinowskiego), czy innych przejawów mitologizowania Piłsudskiego, obecnych choćby w dwudziestoleciu międzywojennym. Należy też podkreślić, że Odrodzenie Rzeczpospolitej to dopiero pierwszy tom pracy Nowika. Należy więc domniemywać, że wszystkie tematy, których w nim nie poruszył, zapewne pojawią się w kolejnym (kolejnych?).

Poszerzone horyzonty

Książka nominalne dotyczy czterech lat od 1918 do 1922 roku, faktycznie jednak wykracza w sposób znaczący poza te ramy czasowe. Nowik sięga przede wszystkim do przeszłości Piłsudskiego, gdzie szuka motywów jego działań i jego myśli.

I w tym właśnie widzę największą zaletę książki. Autor nie postrzega Piłsudskiego jedynie jako polityka, ale również jako myśliciela politycznego. Szuka zatem kontekstów które mogą okazać się pomocne, być kluczem do zrozumienia jego działań. Nie pisze zatem wyłącznie historii polityki, ale staje się również historykiem idei.

Interesujące jest odwołanie w początkowych rozdziałach do idei Thomasa Carlyle’a i Georga Hegla, kiedy autor pisze o postrzeganiu wielkich ludzi. Nowik stara się również wytłumaczyć tradycją republikańską wpierw zaangażowanie Piłsudskiego w ruchy rewolucyjne, później zaangażowanie w tworzenie państwa demokratycznego. Oba tropy wydają się trafne, choć prowadzona przez autora narracja pozostawia niedosyt.

Nowik przywołuje wątki natury filozoficznej i politycznej, niestety wyraźnie nie czuje się w nich swobodnie. Ich recepcja bardzo często bywa niewystarczająca, albo uproszczona. Wyraźnie to widać we fragmencie, w którym powołuje się na dziedzictwo I Rzeczpospolitej i ustroju mieszanego. Pisze w nim, że ustrój ten zakładał idealną równowagę wszystkich trzech elementów. Nie jest to prawdą, o czym zresztą pisali już staropolscy teoretycy. W monarchii mixta zawsze jeden z członów był dominujący. Trudno tez nie zaważyć, że cały obóz piłsudczykowski miał bardzo skomplikowany stosunek do dziedzictwa I Rzeczpospolitej. Stosunek ten nie przeczy intuicjom wskazanym przez Nowika, ale każe bardziej zagłębić się w temat.

Pomimo tej wady, sam zamysł wychodzenia poza politykę II RP, wraz z szukaniem odniesień w doświadczeniach przeszłości, jest bardzo interesujący i inspirujący. Szkoda tylko, że Nowik nie czerpał przy okazji więcej z pracy Bohdana Urbankowskiego.

Trochę problemu nastarcza zakwalifikowanie pozycji: czy jest ona raczej pracą z zakresu historii idei czy historii polityki. Nowik bardzo dużo pisze o konkretnych wydarzeniach, wiele miejsca poświęca praktyce politycznej, jednak cały czas robi to w świetle swojej własnej recepcji idei Piłsudskiego.

O ile większość książki ma bardzo przejrzystą strukturę, o tyle nie do końca rozumiem motywy, jakie stały za wprowadzeniem rozdziału „Doświadczenie”. Autor streszcza w nim różne przejawy krytyki skierowane wobec Piłsudskiego w latach 1918-1922. Rozdział ten wyraźnie odróżnia się od pozostałych i sprawia wrażenie dołożonego na siłę.

Książka Grzegorza Nowika ma kilka poważnych wad, ale ma tez jedną istotną zaletę, która sprawia, że warto po tę pracę sięgnąć. Z całą pewnością poszerza ona wiedzę o Józefie Piłsudskim, wskazując nowe kierunki rozważań nad jego biografią. Zachęcam do lektury.