Grzegorz Motyka – „Wołyń ’43” – recenzja i ocena
Zobacz też: Rzeź wołyńska – historia i pamięć o zbrodni UPA
W drugiej połowie 2016 r. zbrodnia wołyńska stała się najbardziej gorącym tematem historycznym w Polsce. Choć w tym roku nie obchodzimy okrągłej rocznicy związanej z tą zbrodnią, na rynku wydawniczym pojawiło się kilka ciekawych pozycji związanych z tą tematyką. Wszystko za sprawą filmu Wojciecha Smarzowskiego „Wołyń”. Spośród wydanych z tej okazji książek, na czołowe miejsce z wysuwa się praca Grzegorza Motyki „Wołyń ’43. Ludobójcza czystka, fakty, analogie, polityka historyczna”.
„Wołyń ’43” - lekkim piórem o najtrudniejszych sprawach
Grzegorz Motyka to bez wątpienia najbardziej znany badacz relacji polsko-ukraińskich w latach 40. XX w. Sięgając po jego najnowszą książkę miałem pewność, że otrzymam rzetelną pracę. Jego najnowsza książka stanowi dopełnienie pracy „Od rzezi wołyńskiej do akcji «Wisła». Konflikt polsko-ukraiński 1943-1947” z 2011 r. Z tych powodów autor starał się nie cytować tych samych dokumentów czy opisywać najbardziej znanych faktów i wydarzeń związanych ze zbrodnią wołyńską, opisanych w pracy z 2011 r.
„Wołyń'43” stanowić może dobre uzupełnienie lub też wstęp do lektury wspomnianej książki, chyba najważniejszej w dorobku Motyki. Najnowsze dzieło Motyki napisane jest zarówno dla osób, które po raz pierwszy stykają się ze zbrodnią wołyńską, jak i dla odbiorców bardziej obeznanych z tematem. Ci ostatni będą traktować książkę jako głos w dyskusji o zbrodni wołyńskiej, formułowany przez jednego z najbardziej cenionych badaczy tej problematyki. Motyce udało się bowiem dobrze wyważyć naukowość pracy z jej walorami popularyzatorskimi.
„Wołyń ’43” - w kręgu zbrodni
W niniejszej publikacji autor skupił się na aspektach najczęściej pojawiających się w dyskusji o zbrodni wołyńskiej. Próbował wyjaśnić przyczyny okrucieństwa oprawców z Ukraińskiej Powstańczej Armii i przypadki polskiej „zemsty” na Ukraińcach. W książce zbrodnia wołyńska zostaje zestawiona ze zbrodnią dokonaną w latach drugiej wojny światowej na Serbach, której dopuścili się chorwaccy Ustasze. Autor dostrzega pomiędzy tymi dwiema zbrodniami wiele analogii. Mało tego, podnosi nawet tezę, że obie grupy oprawców wzajemnie się inspirowały. Taka percepcja pozwala nam dojrzeć zbrodnię wołyńską w szerszym kontekście ludobójstwa i zbrodni wojennych popełnionych w latach II wojny światowej.
Ostatnia część książki poświęcona jest polskiej i ukraińskiej polityce historycznej związanej ze zbrodnią wołyńską. Co za tym idzie, przedstawione zostają motywy i oceny dotyczące wydarzeń jakie miały miejsce na Wołyniu oraz jej sprawców, przedstawione z perspektywy obu stron. Ten ostatni fragment książki oceniam szczególnie wysoko, przede wszystkim ze względu na jego przystępność. Uważam, że ta część książki pozwala zrozumieć głębokie motywy kierujące oboma stronami sporu. Jest to tym istotniejsze w obliczu wydarzeń jakie mają obecnie miejsce na Ukrainie oraz znaczenia jakie zbrodnia wołyńska nabrała dla relacji polsko-ukraińskich. Wprawdzie to ukraińska polityka historyczna została przeanalizowana bardziej wnikliwie, ale nie zmienia to mojej wysokiej oceny tego fragmentu książki.
„Wołyń ’43” - w poszukiwaniu genezy
Autor sporo miejsca przeznacza na przedstawienie polskich akcji pacyfikacyjnych i represji dokonanych przez Polaków na ludności ukraińskiej w czasach II RP. Niewątpliwie jest to konieczne by zrozumieć podłoże konfliktu, który stanowił jeden z motywów zainicjowania ludobójstwa dokonanego przez UPA. Trochę miejsca zostało również poświęcone polskiej reakcji na zbrodnię wołyńską, w postaci zbrodni na Ukraińcach dokonywanych przez oddziały AK i BCh oraz pomniejszych polskich organizacji. Autor czerpie tu z dorobku polskiej historiografii, odsyłając w tekście do nowszych badań w tej materii. Dlatego też każdy, kto będzie chciał pogłębić swoją wiedzę, bez problemu dotrze do interesujących go prac naukowych.
Od strony wydawniczej książka prezentuje się poprawnie. Wydano ją w miękkiej, lecz solidnej okładce, a wielkość i rodzaj czcionki został dobrze dobrany. Trochę irytować może zastosowanie przypisów tylnych, które bywają uciążliwe dla osób, pragnących odwołać się do źródeł. Rozwiązanie to jest jednak charakterystyczne dla książek Wydawnictwa Literackiego, choć można było tym razem rozważyć ustępstwo od tej zasady, wszak w książce zastosowano raptem 278 przypisów na 247 stron tekstu głównego.
Zdjęcia w książce wstawiono w tekst główny. W efekcie, nieco ucierpiała ich jakość. Są to jednak w większości zdjęcia dobrze znane i wielokrotnie publikowane, zatem rozwiązanie takie ma sens. Niekiedy do podpisów zdjęć wkradały się błędy (np. zdjęcie młodego S. Bandery na str. 25, zostało podpisane jako wykonane w latach 40. XX w.), są to jednak niedopatrzenia i pomyłki, które obciążają konto nie autora, lecz wydawnictwa. Odczuwany jest brak większej ilości map obrazujących przebieg wydarzeń na Wołyniu czy w Serbii. Czytelnikowi zaprezentowana zostaje zaledwie jedna mapa poglądowa obejmująca tereny Wołynia oraz części Galicji, Lubelszczyzny i Zamojszczyzny. Mimo wszystko, jest to trochę zbyt mało.
*
„Wszystko, co powinieneś wiedzieć, żeby zrozumieć film Wołyń” – tym cytatem Wojciecha Smarzowskiego jest promowana książka. To klucz do jej oceny. Odniosłem wrażenie, że autor napisał ją przede wszystkim z powodu zbliżającej się premiery filmu. Należy jednak pamiętać, że mamy do czynienia z wysokiej klasy specjalistą. Być może zainteresowanie filmem „Wołyń” sprawi, że jego obiektywna praca, posiadająca niewątpliwe walory poznawcze, trafi do szerszego grona czytelników.
Bardziej obeznany czytelnik powinien traktować „Wołyń ‘43”, jako podsuwanie nowszego stanu badań na temat zbrodni wołyńskiej w polskiej i ukraińskiej historiografii i publicystyce historycznej. Motyka mówi prosto i przystępnie o tematach bolesnych dla obu narodów. Co najważniejsze, i charakterystyczne dla prac Motyki, autor nie sympatyzuje z żadną ze stron konfliktu. Dostaliśmy zatem do rąk bardzo rzetelną i przystępną pracę, która pozwala w krótkim czasie, zdobyć podstawowe informacje o jednym z najważniejszych wydarzeń w nowoczesnych dziejach polsko-ukraińskich.
