Georges Vigarello - „Historia czystości i brudu” – recenzja i ocena

Razem z autorem udajemy się w fascynującą wędrówkę przez świat dawnych norm, zwyczajów, starań i obaw. To, co dziś nas śmieszy, wydaje się niecodzienne bądź po prostu oburza, stanowiło niegdyś szarą codzienność. Bliższe spojrzenie na ewolucję rozumienia pojęć czystości i brudu umożliwi nam lepsze poznanie dawnego życia codziennego i dawnych norm.

Warszawskie wydawnictwo Aletheia zdecydowało się na przekład książki francuskiego historyka i socjologa pracującego w Paryżu – Georges'a Vigarellego. W Polsce ukazało się dotychczas kilka jego prac, z czego większość wydało właśnie wspomniane wydawnictwo („Historia gwałtu”, „Historia otyłości”, „Historia urody”, „Historia zdrowia i choroby”). Głównymi zainteresowaniami badawczymi autora są: socjologia ciała, historia higieny i społeczny wymiar sportu. Podobnie jak w poprzednich swoich pracach, skupia się on na ludzkim ciele, które stanowi materiał do dalszych rozważań, co wpisuje się w szersze badania nad historią życia codziennego, szczególnie popularne we Francji.

Choć po raz pierwszy praca została opublikowana w Paryżu w 1985 roku, nadal przedstawia ona sporą wartość merytoryczną. Stawiane tezy w większości nie straciły na ważności, nadal mogą stanowić punkt wyjścia do wielu interesujących dyskusji. Aktualność oraz warsztat metodologiczny skutecznie bronią decyzji o zaprezentowaniu polskiemu Czytelnikowi następnej pracy Vigarellego. Jest to kolejna już książka prezentująca francuską szkołę badań nad życiem codziennym, którą przetłumaczono na język polski.

Narracja została zawężona do Francji w okresie od późnego średniowiecza do końca XIX wieku. Obserwujemy zatem zmieniające się dzieje jednego reprezentatywnego społeczeństwa na przestrzeni stuleci. Choć to właśnie niedostatek odwołań komparatystycznych znacząco zubaża pracę i jest tym, czego najbardziej brakuje podczas lektury, nie czyni jej mniej interesującą. Autor odwołuje się przede wszystkim do źródeł pisanych (również literackich), szkoda natomiast, iż nie zdecydował się na wykorzystanie źródeł ikonograficznych, które otworzyłyby przed nim nowe możliwości interpretacyjne i znacząco wzbogaciły wykład.

Celem pracy jest ukazanie przemian związanych ze zwyczajami higienicznymi oraz normami dotyczącymi czystości, przedstawienie rosnącej złożoności zwyczajów, zmian w rozumieniu pojęć czystości i brudu, a także stosunku do miejsc nierozerwalnie związanych z tymi terminami:

Czystość jest tu odzwierciedleniem procesu cywilizacyjnego, który kształtuje stopniowo wrażenia cielesne, wyostrzając je, rozwijając ich subtelność. Jest to zarazem historia szlifowania manier, jak również rozszerzania się przestrzeni prywatnej czy samoograniczeń: osobiście dokonywana pielęgnacja własnego ciała, coraz ściślejsza współpraca między tym, co intymne, a tym, co społeczne. Ogólniej biorąc, jest to historia rosnącej wagi kultury w świecie bezpośrednich doznań (s. 8).

Praca podzielona została na cztery nierównej długości części, zawierające łącznie szesnaście rozdziałów. Elementem stanowiącym oś spajającą poszczególne fragmenty jest woda wraz ze swoimi zmieniającymi się funkcjami. Część pierwsza, „Od wody odświętnej do wody budzącej niepokój”, ukazuje zmianę w percepcji wody, proces zaniku popularnych jeszcze w końcu średniowiecza łaźni i praktyk związanych z oczyszczaniem ciała. Wiązać to można ze wzrostem obaw związanych z koncepcją ciała porowatego, które należy chronić przed przenikaniem doń szkodliwych substancji.

Charakterystyczną próbką stylu, w jakim Vigarello utrzymuje swoją narrację, może być fragment opisujący wydarzenie, jakim była kąpiel dla ministra króla Henryka IV – Sully'ego podczas pewnego majowego poranka roku 1610. Król wykazał się całkowitym zrozumieniem dla kilkudniowej niedyspozycyjności swojego podwładnego, uznając kąpiel za wydarzenie tak istotne, iż nie wolno jej zakłócać.

Część druga, „Bielizna, która myje”, przedstawia rolę bielizny w zachowaniu czystości. Następnie część „Od wody, która wnika w ciało, do wody, która je wzmacnia” omawia stopniową ewolucję poglądów, jaka zachodziła przez cały XVIII wiek, by w części ostatniej – „Woda, która chroni”, poświęcić uwagę wiekowi XIX. W przeciwieństwie do wcześniejszych fragmentów mowa jest tutaj również o wodzie mającej zastosowanie w infrastrukturze miejskiej.

Książka, mimo że powstała przed ponad ćwierćwieczem, wciąż zasługuje na uwagę współczesnego czytelnika. Narracja prowadzona jest żywym językiem, a stawiane tezy ilustrowane są wieloma przykładami mającymi swoje odniesienia w materiale źródłowym. Oprócz samych pojęć brudu i czystości autor zaznajamia nas m.in. ze stopniowym rozwojem domowej sieci wodno-kanalizacyjnej, wynalezieniem łazienki czy wpływem Ludwika Pasteura na dzisiejsze życie. Stosunkowo niewielka objętość pracy oraz mocno zawężone ramy terytorialne mogą zostać podniesione jako zarzut. Niemniej największą wartością pracy zdaje się być analiza znaczeniowa rozumienia pojęć czystości i brudu w poszczególnych epokach oraz obrazowe przedstawienie ich bezpośredniego związku z praktykami higienicznymi oraz sanitarnymi.

Zobacz też:

• Katherine Ashenburg – „Historia brudu”;
• „Mamy obsesję na punkcie czystości!” – wywiad z Katherine Ashenburg;
• W walce ze stereotypami. Zdrowie i higiena kobiet w kalendarzach Lucyny Ćwierczakiewiczowej.

Redakcja i korekta: Agnieszka Kowalska