Gen. Stefan Rowecki „Grot” – dowódca Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej
Gen. Stefan Rowecki „Grot” – zobacz też: Bohaterowie Armii Krajowej – 20 oficerów i żołnierzy AK, których warto znać [galeria zdjęć]
Stefan Rowecki w roku 1915 (domena publiczna). Urodził się 25 grudnia 1895 r. w Piotrkowie Trybunalskim jako syn Stefana Augusta Leona i Zofii z Chrzanowskich. W 1906 r. rozpoczął edukację w polskim gimnazjum w Piotrkowie Trybunalskim. W 1911 r. współorganizował tajny zastęp skautowy w Piotrkowie Trybunalskim, a następnie stanął na jego czele. W 1912 r. rozpoczął studia w Szkole Mechaniczno-Technicznej im. Hipolita Wawelberga i Stanisława Rotwanda w Warszawie. Rok później wstąpił do Polskich Drużyn Strzeleckich. W styczniu 1914 r. wrócił do Warszawy po odbyciu kursu podoficerskiego w Rabce. W Warszawie objął dowództwo 4. plutonu kompanii PDS w Warszawie. W lipcu 1914 r. wyjechał potajemnie na kurs oficerski do Nowego Sącza, a kilka miesięcy później, pod koniec 1914 r., wstąpił do Legionów Polskich. Tam walczył w szeregach I Brygady. W trakcie kryzysu przysięgowego odmówił złożenia przysięgi na wierność cesarzom Niemiec i Austro-Węgier. 11 sierpnia 1917 r. został internowany w obozie w Beniaminowie. W lutym 1918 r. wstąpił do Polskiej Siły Zbrojnej (Polnische Wehrmacht). 27 marca 1918 r. awansował na stopień porucznika, a następnie został wykładowcą w Szkole Podchorążych Piechoty w Ostrowi Mazowieckiej. Na przełomie 1918 i 1919 r. ukończył kurs fortyfikacyjny i minerski w Twierdzy Modlin.
W listopadzie 1918 r. brał udział w rozbrajaniu Niemców. Od 16 czerwca do 30 listopada 1919 r. por. Rowecki był słuchaczem I Kursu Wojennej Szkoły Sztabu Generalnego w Warszawie. W 1920 r. brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej jako m.in. szef Oddziału II Sztabu Frontu Południowo-Wschodniego oraz Grupy Uderzeniowej gen. Edwarda Rydza-Śmigłego. Po 1921 r. kontynuował karierę wojskową. W latach 1921-1922 był słuchaczem I Kursu Doszkolenia w Wyższej Szkole Wojennej w Warszawie. Rok później, po ukończeniu kursu i uzyskaniu tytułu oficera Sztabu Generalnego, objął funkcję szefa Wydziału I (naukowego) Wojskowego Instytutu Naukowo-Oświatowego, którą sprawował do 1926 r. Równolegle, w latach 1921-1926 był oficerem Biura Ścisłej Rady Wojennej.
1 grudnia 1924 r. mjr Rowecki otrzymał awans na stopień podpułkownika ze starszeństwem z dniem 15 sierpnia 1924 r. i 98. lokatą w korpusie oficerów piechoty. W trakcie przewrotu majowego opowiedział się po stronie rządu pomimo faktu, iż był piłsudczykiem. We wrześniu 1926 r. przekazał mjr. Marianowi Porwitowi obowiązki szefa Wydziału I, później objął stanowisko I Oficera Sztabu w Inspektoracie Armii (którego szefem był gen. Józef Rybak) piastując je w latach 1926-1930. W 1928 r. otrzymał przydział do 41. Suwalskiego Pułku Piechoty. W latach 1930-1935 był dowódcą 55. Poznańskiego Pułku Piechoty w Lesznie. W 1932 r. został awansowany na stopień pułkownika. W listopadzie 1935 r. objął dowództwo Brygady Korpusu Ochrony Pogranicza „Podole”. W lipcu 1938 r. z kolei został dowódcą piechoty dywizyjnej w 2. Dywizji Piechoty Legionów w Kielcach.
10 czerwca 1939 r. otrzymał od ministra spraw wojskowych, gen. Tadeusza Kasprzyckiego propozycję objęcia dowództwa nad Warszawską Brygadą Pancerno-Motorową. Dwa dni później przyjął ofertę i studiował organizację nowej formacji, której miał zostać dowódcą. 17 czerwca 1939 r. przedłożył zastępcy gen. Kasprzyckiego, gen. Bronisławowi Regulskiemu pomysł zmian w organizacji brygady. 20 czerwca 1939 r. płk Rowecki oficjalnie został nominowany na dowódcę brygady. Wydano również rozkaz wyposażenia formacji w sprzęt pancerny i motorowy. Ostatnie dwa miesiące przed wybuchem II wojny światowej Rowecki poświęcił na organizację powierzonej mu jednostki, jednak ze względu na zbyt późną decyzję władz wojskowych o jej utworzeniu nie udało się w pełni wyszkolić i zgrać żołnierzy.
Stefan Rowecki w okresie międzywojnia (domena publiczna). 4 września 1939 r. brygada weszła w skład Armii „Lublin” pod dowództwem gen. Tadeusza Piskora. Od 10 do 18 września 1939 r. jej oddziały wzięły udział w walkach z Niemcami na obszarze środkowej Wisły, a później w pierwszej bitwie pod Tomaszowem Lubelskim. 20 września 1939 r., wobec braku możliwości dalszego prowadzenia walki, płk Rowecki wydał polecenie zniszczenia sprzętu ciężkiego i przebijania się na własną rękę z okrążenia, co de facto oznaczało koniec istnienia polskiej jednostki. Po wydostaniu się z kotła i uzyskaniu fałszywych dokumentów (na nazwisko Paweł Nowak) Rowecki wyruszył z kilkoma oficerami do Warszawy. Tam rozpoczął działalność konspiracyjną używając następujących pseudonimów: „Jan”, „Grabica”, „Tur”, „Inżynier”, „Rakoń”, „Kalina”, „Dulęba” i „Grot”.
5 października 1939 r. płk Rowecki został zastępcą komendanta Służby Zwycięstwu Polski gen. Michała Karaszewicza-Tokarzewskiego. 4 grudnia 1939 r., na mocy podpisanej przez gen. Kazimierza Sosnkowskiego „Instrukcji dla Obywatela Rakonia”, Rowecki został mianowany komendantem Obszaru nr 1 Związku Walki Zbrojnej. Obszar ten obejmował zasięgiem województwa warszawskie, lubelskie, łódzkie i część białostockiego. Rowecki otrzymał również szerokie uprawnienia w zakresie mianowania komendantów Obszarów nr 4 (Kraków), nr 5 (Poznań) i nr 6 (Toruń). 16 stycznia 1940 r. mianowano Roweckiego komendantem ZWZ na terenie okupacji niemieckiej. Wiosną 1940 r. został utworzony Związek Odwetu (po przekształceniu ZWZ w Armię Krajową przeformowany w Kierownictwo Dywersji, zwane Kedywem). 26 maja 1940 r. otrzymał on awans na stopień generała brygady. 30 czerwca 1940 r. gen. Rowecki został Komendantem Głównym ZWZ i dowódcą Sił Zbrojnych w Kraju.
Polecamy e-book Darii Czarneckiej – „Przewodnik po Polskim Państwie Podziemnym 1939-45”
„Grot” na zdjęciu z okupacyjnej Kennkarty (domena publiczna). W grudniu 1940 r., z polecenia gen. Roweckiego, utworzona została specjalna komórka „N” w Biurze Informacji i Propagandy ZWZ, mająca za zadanie prowadzenie dywersji, propagandy i wojny psychologicznej skierowanej przeciw okupantowi niemieckiemu. Latem 1941 r. „Grot” utworzył „Wachlarz”, czyli wydzieloną organizację ZWZ-AK prowadzącą akcję dywersyjną na szlakach aprowizacyjnych dla armii niemieckiej walczącej w ZSRR, osłaniającą w terenie plany powszechnego powstania zbrojnego i opóźniającą wycofywanie się Niemców z frontu wschodniego. 14 lutego 1942 r. gen. Rowecki został Komendantem Głównym AK. W trakcie służby konspiracyjnej w SZP, ZWZ-AK i AK współtworzył zasady i metody działania propagandy, kierował organizacją łączności i wywiadu oraz nadzorował prace nad koncepcją powstania powszechnego. Był przeciwnikiem współpracy z polskimi komunistami. 7 grudnia 1942 r. został delegatem ministra obrony narodowej w Delegaturze Rządu na Kraj.
Na przełomie 1942 i 1943 r. z Londynu zaczęły docierać coraz poważniejsze ostrzeżenia do Komendy Głównej Armii Krajowej dotyczące możliwości aresztowania gen. „Grota” przez Gestapo. Z uwagi na znaczenie zajmowanych przez Roweckiego stanowisk, Niemcy umieścili go na liście 165 nazwisk najaktywniejszych polskich konspiratorów. Wiadomo, że istniało Rollkommando, czyli struktura Gestapo prowadzona przez SS-Untersturmführera Ericha Mertena, mająca za główne zadanie eliminację najważniejszych oficerów AK. W jej strukturach była trójka agentów ulokowanych w wywiadzie AK: Eugeniusz Świerczewski „Gens”, Ludwik Kalkstein „Hanka” i Blanka Kaczorowska. 30 czerwca 1943 r., o godzinie 09:30, przy ul. Spiskiej 14 m. 10, na pół godziny przed planowaną odprawą KG AK gen. Rowecki został aresztowany przez Niemców.
Po aresztowaniu został on przewieziony pod eskortą do siedziby Gestapo przy al. Szucha 25. W noc z 30 czerwca na 1 lipca 1943 r. Niemcy przetransportowali gen. „Grota” do Berlina, gdzie osadzono go w więzieniu Alexanderplatz. Po dwóch tygodniach przesłuchań, 16 lipca 1943 r. gen. Rowecki został osadzony w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen. Przebywał w odizolowanej części obozu, która była przeznaczona dla ważnych więźniów (tzw. Zellenbau), oraz był poddawany dalszym przesłuchaniom. Podczas pobytu w obozie gen. Rowecki pisał listy do rodziny (od niej również otrzymywał korespondencję oraz paczki żywnościowe), spisywał wspomnienia wojenne i sporządził dwa testamenty (jeden dla rodziny, drugi dla żołnierzy Armii Krajowej). Podczas rozmów i przesłuchań prowadzonych przez SS-Sturmbannführera Harro Thomsena Niemcy starali się przekonać „Grota” do przejścia Armii Krajowej na stronę III Rzeszy celem walki z Sowietami, na co dowódca AK się nie zgodził.
Grób Stefana Roweckiego na Cmentarzu Powązkowskim (fot. Krzem Anonim, CC BY-SA 4.0). Do dziś pozostają niejasne okoliczności śmierci gen. Stefana Roweckiego. Na wieść o wybuchu Powstania Warszawskiego Reichsführer-SS Heinrich Himmler niezwłocznie nakazał likwidację „Grota”. Najprawdopodobniej Niemcy próbowali dalej namówić gen. Roweckiego do współpracy i wydania rozkazu o zaprzestaniu walk. Wobec jednoznacznej odmowy Himmler podjął decyzję o zabiciu dowódcy AK. Do dziś nie określono dokładnej daty śmierci Roweckiego. Wg ustaleń Adama Borkiewicza „Grot” miał zostać zabity przez Niemców w noc z 1 na 2 sierpnia 1944 r. (ok. godz. 03:00). Natomiast w 2007 r. Instytut Pamięci Narodowej w toku zakończonego śledztwa ustalił datę śmierci na dni między 2 a 7 sierpnia 1944 r. Symboliczny grób gen. Roweckiego znajduje się na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.
W okresie stalinizmu ówczesna historiografia przedstawiała gen. Stefana Roweckiego jako ofiarę polityki oficerów z KG AK, gen. Tadeusza Komorowskiego „Bora” i gen. Tadeusza Pełczyńskiego, oraz oskarżała Armię Krajową o kolaborację z Niemcami. Dopiero po 1956 r., czyli po śmierci Bolesława Bieruta, podjęto próby obiektywnych ocen dokonań dowódcy AK oraz zaczęto go upamiętniać. W 1959 r. został opublikowany pierwszy biogram gen. Roweckiego w „Encyklopedii Współczesnej”. 1 sierpnia 1980 r. odsłonięto tablicę pamiątkową na ścianie budynku przy ul. Spiskiej 14. Rok później członkowie rodziny odsłonili tablicę w miejscu narodzin generała, czyli w Piotrkowie Trybunalskim.
Tablica upamiętniająca Stefana Roweckiego przy ul. Chocimskiej 22 w Warszawie (fot. Adrian Grycuk, CC BY-SA 3.0 PL). W marcu 1983 r. odsłonięto kolejną tablicę, tym razem na ścianie dawnego lokalu konspiracyjnego „Grota” przy ul. Marszałkowskiej 4 w Warszawie. Czternaście lat później upamiętniono Stefana Roweckiego tablicą na ścianie jednego z jego warszawskich mieszkań, znajdującego się wówczas przy ul. Chocimskiej 22. Imieniem gen. Roweckiego nazwano również most w Warszawie, statek oraz wiadukt w Lesznie. 19 września 2004 r. w Tychach odsłonięto pierwszy pomnik wojskowego. Kolejny monument odsłonięto 11 czerwca 2005 r. u zbiegu ulic Fryderyka Chopina i Alei Ujazdowskich. 8 stycznia 2004 r., na mocy uchwały sejmowej, 2004 ogłoszono Rokiem Stefana Roweckiego. Imię generała nosi szereg szkół, drużyn harcerskich i jednostek Wojska Polskiego.
Za swoje zasługi gen. Stefan Rowecki został odznaczony m.in. dwukrotnie Złotym Krzyżem Zasługi, ośmiokrotnie Krzyżem Walecznych, Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari, Krzyżem Złotym Orderu Wojennego Virtuti Militari, Krzyżem Niepodległości z Mieczami, Medalem Pamiątkowym za Wojnę 1918-1921, Medalem Dziesięciolecia Odzyskania Niepodległości, Krzyżem Armii Krajowej i Orderem Orła Białego.
Bibliografia:
- Borkiewicz Adam, Powstanie Warszawskie 1944, Wydawnictwo „Pax”, Warszawa 1957.
- Chmielarz Andrzej, Kunert Andrzej Krzysztof, Spiska 14. Aresztowania generała „Grota” – Stefana Roweckiego, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1983.
- Kunert Andrzej Krzysztof, Szyrmer Józef, Stefan Rowecki. Wspomnienia i notatki autobiograficzne 1906-1939, Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, Warszawa 1988.
- Mazur Grzegorz, Biuro Informacji i Propagandy SZP-ZWZ-AK 1939-1945, Instytut Wydawniczy „Pax”, Warszawa 1987.
- Pronobis Witold, Generał „Grot”: kulisy zdrady i śmierci, Editions Spotkania, Warszawa 2014.
- Szarota Tomasz, Stefan Rowecki „Grot”, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985.
- Żeńczykowski Tadeusz, Generał Grot: u kresu walki, Oficyna Wydawnicza, Gdańsk 1989.
- Generał Stefan Rowecki „Grot” w relacjach i w pamięci zbiorowej, red. Andrzej Krzysztof Kunert i Tomasz Szarota, Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa 2003.
Redakcja: Paweł Czechowski
