Forsowanie Odry i Nysy – ostatnia prosta do Berlina
Forsowanie Odry i Nysy – zobacz też: II wojna światowa w Histmag.org!
Gieorgij Żukow (domena publiczna). Jak w liczbach przedstawiały się siły III Rzeszy Niemieckiej i ZSRR? W operacji berlińskiej po stronie radzieckiej miało wziąć udział 2,5 mln żołnierzy, posiadających 41,6 tys. dział i moździerzy różnego kalibru, 6250 czołgów i dział samobieżnych oraz 7,5 tys. samolotów. W wymienionej liczbie mieściły się 1. i 2. Armia Wojska Polskiego, liczące 185 tys. żołnierzy oraz mające na wyposażeniu 3 tys. dział i moździerzy, 508 czołgów i 320 samolotów. Siły radzieckie tworzyły trzy fronty: 1. i 2. Front Białoruski oraz 1. Front Ukraiński. Łącznie stanowiły one 19 armii, 4 armie pancerne, 9 samodzielnych korpusów pancernych i zmechanizowanych, 4 korpusy kawalerii oraz 3 armie lotnicze. Dowództwo sił biorących udział w pierwszym etapie operacji ze strony radzieckiej sprawowali marszałkowie Gieorgij Żukow, Konstanty Rokossowski i Iwan Koniew.
Wojska niemieckie, które miały wziąć udział w operacji liczyły: 767 tys. żołnierzy, 1,5 tys. czołgów, 2,2 tys. samolotów oraz 9300 dział i moździerzy. Na niekorzyść Niemców przemawiały braki: paliwa, części znamiennych, amunicji oraz wystarczającej liczby przeszkolonych załóg czołgów i samolotów, a także brak uzupełnień piechoty (wyrównywano straty bojowe przez powołanie pod broń młodzieży w wieku od 13 do 16 lat, Volksdeutschów oraz członków Volkswehr i Volkssturmu). Do tego istniał niedobór broni oraz minimalne (bądź żadne) doświadczenie bojowe ochotników z Volkssturmu i Hitlerjugend.
Jaki był plan operacji berlińskiej? 1. Front Białoruski miał sforsować rzekę Odrę i wykonać natarcie mające zniszczyć siły Grupy Armii „Środek” i „Wisła”, broniących dostępu do Berlina, a następnie zdobyć miasto. Ofensywa miała przebiegać w trzech kierunkach – głównym na Berlin i dwóch pomocniczych, na północ i południe Niemiec. Po zdobyciu niemieckiej stolicy w przeciągu 15 dni oddziały 1. Frontu Białoruskiego miały dotrzeć nad Łabę oraz spotkać się tam z wojskami amerykańskimi i brytyjskimi. 1. Front Ukraiński miał za zadanie zniszczenie niemieckiego zgrupowania w rejonie Cottbus na południe od Berlina i dotarcie w przeciągu 12 dni do rubieży Belzig – Wittenberga, a następnie dojście do Łaby. Zadanie 2. Frontu Białoruskiego polegało na sforsowaniu Odry, zniszczeniu wojsk niemieckich wokół Szczecina i osiągnięcie rubieży Anklam – Waren – Wittstock 15. dnia od rozpoczęcia operacji. Po osiągnięciu rubieży 2. Front Białoruski miał następnie nacierać w dwóch kierunkach – nad Łabę i Morze Bałtyckie. Ponadto oba fronty operujące na skrzydłach głównego natarcia 1. Frontu Białoruskiego, miały – oprócz osłony głównego uderzenia – zapobiec dostarczaniu niemieckich rezerw na pomoc Berlinowi.
Adolf Hitler z kolei postanowił skupić uwagę operacyjną III Rzeszy na jak najdłuższej obronie wzdłuż linii rzek Odry i Nysy Łużyckiej celem powstrzymania postępów Armii Czerwonej i stąd – kosztem osłabienia obrony na froncie zachodnim – zgrupował tu większość sił niemieckich (na Zachodzie ograniczono się do obrony północnych Niemiec, Zagłębia Ruhry i tzw. „twierdzy narodowej”, czyli górzystych terenów Bawarii, części Austrii i Włoch).
Sowiecka artyleria ostrzeliwująca Wzgórza Seelow (fot. ze zbiorów Bundesarchiv, Bild 183-E0406-0022-012, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0 Niemcy). 16 kwietnia 1945 r. przed świtem rozpoczęło się główne natarcie 1. Frontu Białoruskiego na pozycje niemieckie, poprzedzone 20-minutowym przygotowaniem artyleryjskim i nalotami sowieckich bombowców na pozycje niemieckie w rejonie wzgórz Seelow. Następnie włączono 143 reflektory przeciwlotnicze w celu oślepienia żołnierzy wroga. Do głównego natarcia, które miało zostać przeprowadzone z przyczółku w rejonie Kostrzyna na zachodnim brzegu Odry (o długości ok. 50 km i szerokości 15 km), przystąpiły 8. Gwardyjska Armia gen. Wasilija Czujkowa, 3. i 5. Armia Uderzeniowa oraz 69. Armia gen. Władimira Kołpakcziego. Początkowo uderzenie żołnierzy Czujkowa przebiegał zgodnie z planem, jednak po wyjściu na przedpola niemieckiej obrony wzgórz Seelow Rosjanie utknęli pod silnym ogniem Niemców. Żukow w tej sytuacji postanowił zmienić taktykę: ataki bombowców na niemieckie działa, ostrzał artyleryjski wzgórz Seelow oraz wysłanie na pomoc 1. i 2. Gwardyjskiej Armii Pancernej. Zgromadzenie dużych sił na niewielkim obszarze spowodowało zamieszanie, co pogorszyło sytuację.
Następnego dnia, 17 kwietnia 1945 r., Niemcy zasileni rezerwami Grupy Armii „Wisła” podjęli kontratak, ostatecznie odparty przez Rosjan, którzy wdarli się w głąb obrony niemieckiej. Do końca dnia została ostatecznie przerwana druga linia obrony. W tym samym czasie skrzydła 1. Frontu Białoruskiego rozpoczęły forsowanie Odry. Na prawym skrzydle atakowała 1. Armia Wojska Polskiego i 61. Armia, na lewym 33. i 69. Armia. Oba skrzydła przesunęły się jedynie o kilka kilometrów. Nazajutrz, przy bardzo twardym oporze niemieckim, Front kontynuował natarcie i dotarł do trzeciej linii obrony. Ostatecznie wieczorem 19 kwietnia 1945 r. została przerwana i ona, rozbito defensywę wzgórz Seelow, które to zostały zdobyte przez Armię Czerwoną. Oddziały 1. Frontu Białoruskiego przesunęły się na zachód o 11-13 kilometrów.
Polecamy e-book: „Polowanie na stalowe słonie. Karabiny przeciwpancerne 1917 – 1945”
Czołgi 3. Gwardyjskiej Armii Pancernej 1. Frontu Ukraińskiego podczas ofensywy w kierunku Niemiec w 1945 roku (domena publiczna). 16 kwietnia 1945 r., o godzinie 04:55 rano, do ataku ruszył 1. Front Ukraiński marsz. Koniewa. Atak poprzedzono 40-minutowym ostrzałem artyleryjskim i lotniczym pozycji niemieckich na zachodnim brzegu Nysy Łużyckiej. Celem dezorientacji Niemców Koniew rozkazał postawić osłonę dymną na rzece na długości czterokrotnie większej od długości frontu. Po sforsowaniu Nysy atak na pierwszą linię obrony rozpoczęły siły 13. Armii oraz 3. i 5. Gwardyjskiej Armii. Niemcy wysłali do walki trzy dywizje pancerne i brygadę niszczycieli czołgów, w odpowiedzi Rosjanie rzucili 4. Gwardyjski Korpus Pancerny, 25. Korpus Pancerny oraz część 3. i 4. Gwardyjskiej Armii Pancernej. Rosjanie opanowali zachodnie przyczółki na zachodnim brzegu Nysy (odcinek od Forst do Muskau), co pozwoliło na przeprawę oddziałów pierwszego rzutu, które zaraz przeszły do natarcia. Do końca dnia wojska 1. Frontu Ukraińskiego przełamały pierwszą linię obrony na szerokości 26 i głębokości 13 kilometrów, a w niektórych miejscach podeszły na przedni skraj drugiej linii obrony, utworzony na linii Cottbus – Weisswasser – Niesky.
17 kwietnia 1945 r. przełamano drugą linię obrony i zmuszono Niemców do wycofania się za Sprewę. Pododdziały 3. i 4. Gwardyjskiej Armii Pancernej, po uchwyceniu przyczółku na zachodnim brzegu rzeki (stworzonym przez żołnierzy 13. Armii gen. Nikołaja Puchowa), przerwały trzecią linię obrony niemieckiej na szerokości 10 km i zatrzymały się pod Sprembergiem, rozwijając atak w kierunku północno-zachodnim. Na południe od wspomnianego miasta, rzeka została sforsowana przez 5. Gwardyjską Armię, 4. Gwardyjski Korpus Pancerny i 6. Gwardyjski Korpus Zmechanizowany. Następnie, za zgodą Józefa Stalina, marsz. Koniew rozpoczął atak siłami dwóch armii pancernych w kierunku Zossen, położonego ok. 30 km na południe od Berlina. 5. Gwardyjska Armia gen. Aleksieja Żadowa miała uderzać w kierunku Torgau, leżącego nad Łabą.
Położenie Niemców pogarszało się z dnia na dzień – zatłoczenie dróg masami uchodźców, braki amunicji, niedobór paliwa i niedostateczna liczba środków transportu nie pozwalały na swobodę manewru. 9. Armia gen. Theodora von Busse została rozcięta na trzy izolowane od siebie zgrupowania na północy, w centrum i południu. Niemieckie dowództwo przygotowało plan kontruderzenia na rejon Cottbus oraz Sprembergu, mającego na celu likwidację włamania sił 1. Frontu Ukraińskiego w linię obrony i ich zniszczenia. Ostatecznie wycofano się z tego planu ze względu na ryzyko okrążenia oddziałów 9. Armii.
Wojsko Polskie w trakcie operacji berlińskiej. Widoczne czołgi T-34/85 z namalowanymi polskimi orłami (fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe, domena publiczna). Warto teraz przybliżyć udział Wojska Polskiego w pierwszej fazie operacji berlińskiej. 16 kwietnia 1945 r., o godzinie 05:45, 1. Armia WP ruszyła do ataku. Natarcie było poprzedzone 30-minutowym przygotowaniem artyleryjskim. Na prawym skrzydle jako pierwsze sforsowały Odrę 1. Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki i 6. pułk piechoty 2. Dywizji Piechoty im. Jana Henryka Dąbrowskiego, po nich pododdziały 3. Dywizji Piechoty im. Romualda Traugutta i pozostałe siły 2. DP. Po przebrnięciu Odry 3. DP, część sił 2. DP, 4. pułk ciężkich czołgów i 13. pułk artylerii pancernej uderzyły z przyczółku i włamały się w obronę niemiecką. Po pierwszym dniu walk 1. AWP zdobyła przyczółek o szerokości 9 km i głębokości 0,5 km, co pozwoliło na przeprawę pozostałych oddziałów i kontynuowanie natarcia.
Nocą z 16 na 17 kwietnia 1945 r., na prawym skrzydle, wprowadzono do walki 6. Dywizję Piechoty. Mimo zaciętego oporu Niemców na terenie międzyrzecza, 18 kwietnia 1945 r. Polacy przełamali główny pas obrony i osiągnęli wschodni brzeg Starej Odry. 19 kwietnia 1945 r. 4. Dywizja Piechoty im. Jana Kilińskiego, wzmocniona czołgami i działami pancernymi, oraz 3. DP uderzyły w skrzydło armii niemieckiej manewrem oskrzydlającym z rejonu Wriezen. W tym czasie 2. DP forsowała Starą Odrę i opanowała Neugaul, zmuszając Niemców do odwrotu. Następnie 2. i 3. DP wbiły się w defensywę niemiecką na głębokość łącznie od 3 do 6 km. 21 kwietnia 1945 r. prawe skrzydło 1. AWP przełamało pod Trampe kolejną rubież obrony, a walcząca na lewym skrzydle 4. DP wysunęła się daleko na zachód i osiągnęła Bernau bei Berlin. Między 4. DP a pozostałymi dywizjami powstała luka, w nią wprowadzono łącznie 1. Brygadę Kawalerii oraz 6. DP. W noc z 22 na 23 kwietnia 1945 r. 3., 6., i 4. DP sforsowały Kanał Hohenzollernów.
Bibliografia:
- Beevor Anthony, Berlin 1945. Upadek, Wydawnictwo Znak, Kraków 2008.
- Kaczmarek Kazimierz, Polacy na polach Brandenburgii, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1981.
- Sobczak Kazimierz [red.], Encyklopedia II wojny światowej, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1975.
- Urbanowicz Józef, Mała encyklopedia wojskowa, Tom 1, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1970.
- Polski czyn zbrojny w II wojnie światowej. Tom III: Ludowe Wojsko Polskie 1943-1945, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1973.
