Exegi monumentum... Zgierska zbiórka publiczna na rzecz ratowania zabytkowych nagrobków

Opieką zostały objęte groby zasłużonych mieszkańców miasta. Kolejnym warunkiem było wytypowanie, poza stanem konstrukcyjnym i skalą zniszczenia, które z nich posiadają swego opiekuna. Weryfikacja taka następuje corocznie na podstawie księgi opłat. Dodatkowo co warto zaznaczyć, groby objęte opieką przez TPZ i Miasto Zgierz zostały decyzją Kurii Archidiecezjalnej zwolnione z opłaty za miejsce pochówku, która powinna być uiszczana co 20 lat.

Zbiórka nie kończyłaby się sukcesem, gdyby nie pomoc młodzieży szkolnej skupionej w ogniskach TPZ i prowadzonej przez nauczycieli. Aktywność wielu pedagogów, między innymi Joanny Kapusty z Samorządowego Liceum Ogólnokształcącego im R. Traugutta, Małgorzaty Mirowskiej z Gimnazjum nr 2 im. Jana Kochanowskiego oraz Krzysztofa Wołowskiego z Zespołu Szkolno-Gimnazjalnego w Szczawinie, sprawiła, że ich uczniowie chętnie biorą udział w tym przedsięwzięciu.

Odnowiony grób Jana Pietrusińskiego

Każda zbiórka jest pieczołowicie przygotowywana. Czuwa nad tym Adam Zamojski, przewodniczący TPZ i zastępca naczelnika Wydziału Turystyki, Sportu i Rekreacji UMZ. Konstruowane są listy osób, które w danych dziedzinach zgadzają się zbierać pieniądze do puszek. Zazwyczaj zbiórka trwa kilka dni, od 31 października do 2 listopada w godzinach 9.00-18.00. Dzięki jej rozciągnięciu w czasie można zebrać więcej funduszy na renowację. Zwykle po każdej wpłacie rozdawane są prospekty z informacją na jaki cel odbywa się kwesta oraz co już zostało wykonane. Staramy się także informować zainteresowanych co do życiorysu osób zasłużonych i ich działalności.

Kilka słów o zgierskim cmentarzu

Zgierz posiada kilka cmentarzy wyznaniowych, co odzwierciedla wielokulturowy charakter tego miasta, jaki prezentowało w przeszłości. Jest poza cmentarzem rzymskokatolickim św. św. Józefa i Wawrzyńca, cmentarz ewangelicki powstały w latach 1822-1823. Przejął on funkcję dawnego cmentarza położonego na peryferiach miasta. Zachwyca jego brama wejściowa z 1885 roku oraz utrzymane w stylu neogotyckiej sztuki sepulkralnej groby czołowych zgierskich przemysłowców: Borstów, Ernstów, Hoffmanów, Zachertów, Bredschneiderów oraz Krusche. Są tam także ulokowane trzy kaplice nadziemne rodzin Prakov, Fisenich i Zachertów. Pochowani są tam też pastorzy: ks. Henryk Bando, ks. Aleksander Falzamnn, ks. Karol Serini oraz ks. Ernest Bursche. Znajduje się ponadto kwatera wojskowa, żołnierzy niemieckich poległych w bitwie łódzkiej 1914 roku. Cmentarz zajmuje 2 hektary i przeznaczony jest na 4000 pochówków (od 1974 roku także rzymskokatolickich).

Grób Kausików na Starym Cmentarzu w Zgierzu

Dotąd czynne pozostają także cmentarze: baptystów przy ul. Spacerowej i cmentarz ewangelicki oraz nekropolia mariawicka pw. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy. Pierwszy z nich podlega administracyjnie zborowi łódzkiemu (zbór zgierski istniał od 1910 roku aż do zniszczenia świątyni) i mieści pochówki pionierów ruchu z rodzin Boednerów i Gutsche. Drugi powstał w 1906 roku wraz z wystąpieniem ruchu mariawickiego z Kościoła rzymskokatolickiego. Został on założony z inicjatywy przywódcy secesji ks. Józefa Pągowskiego. Pochowani są na nim ksiądz Józef Barnaba Gromulski, siostry zakonne oraz Adam Gutkowski i inni parafianie. Cmentarz przy ul Dygasińskiego użytkowany jest przez Starokatolicki Kościół Mariawitów i Katolicki Kościół Mariawitów pod opieką ks. Szczepana Orzechowskiego z Dobrej i s. Bożenny Chabowskiej z Łowicza.

Obecna kwesta koncentruje się jeszcze na cmentarzu rzymskokatolickim powstałym w 1820 roku, jako ówczesny element działań mających na celu ucywilizowanie miasta pod względem higienicznym. Według danych w momencie utworzenia znajdował się on 600 m za miastem. Pierwsze pogrzeby odbyły się w 1821 roku – pochówki Marianny Barylskiej z Łagiewnik oraz Marianny Kapuścińskiej ze Zgierza. W tym samym roku przeniesiono nań modrzewiowy kościółek szpitalny fundacji ks. Wawrzyńca Kowalika z 1644 roku. Posiadał on 3 ołtarze: św. Józefa, św. Wawrzyńca i Matki Boskiej Sykstyńskiej. Był remontowany w latach 1932-1933. Niestety w 1987 roku został bezpowrotnie utracony w wyniku pożaru. Do zabytków cmentarza należy neobarokowa brama wjazdowa fundacji ks. Antoniego Gabryjelskiego oraz kaplica rodziny Wilkanowskich, w tym ostatniego starosty zgierskiego Onufrego Wilkanowskiego. Wymienić warto kwatery żołnierskie z lat: 1914 r., 1918-1920, 1939 r.

Co udało się zrobić i plany na przyszłość

W wyniku pierwszej zbiórki publicznej 31 X – 1 XI 2007 udało się zebrać jedynie symbolicznie 2 443,91 zł. Z zamierzonych planów udało się zatem przeprowadzić odświeżenie grobu dr. Stanisława Oleszy (1902-1962), ginekologa i położnika, żołnierza ZWZ-AK, twórcy Szpitala Miejskiego założonego najpierw w 1945 roku w budynku Kasy Chorych przy ul. Dąbrowskiego, potem przeniesionego na ul. Dubois. Udało się także podnieść i odrestaurować grób Aleksandra Metelskiego (1885-1965) i Marii Rzeczyckiej – Metelskiej, pary pedagogów, działaczy na rzecz odbudowy Szkoły Ćwiczeń. Aleksander Metelski w latach 1945-1946 pełnił też urząd prezydenta miasta.

Odnowiony grób Metelskich

Druga kwesta przyniosła o wiele lepsze rezultaty, bowiem z puszek i drogą przelewów indywidualnych darczyńców na nasze konto wpłynęła suma 6 tysięcy złotych. Zebrane pieniądze pozwoliły na renowację nagrobków Zygmunta Burdzińskiego (1883-1968), artysty i pedagoga, twórcy polichromii Sali widowiskowej Towarzystwa Śpiewaczego „Lutnia” i nauczyciela rysunku w Seminarium Nauczycielskim w Zgierzu. Ponadto udało się także naprawić nagrobki Stanisława i Stanisławy Prokeszów – nauczycieli, którzy do Zgierza przybyli z galicyjskiego Sambora i rozpoczęli prace w ramach Tajnej Organizacji Nauczycielskiej. Suma pozwoliła także na częściowe odrestaurowanie grobowca Włodzimiery z Jodłowskich Krąkowskiej, uczestniczki powstania styczniowego i wdowy po powstańcu styczniowym Maksymilianie Krąkowskim. Spoczywająca obok niej córka – Felicja Krąkowska (1881-1964), nauczycielka języka polskiego w Liceum i Gimnazjum im. Staszica, była jednocześnie uhonorowana Krzyżem Polonia Restituta. Jej nagrobek z piaskowca został obecnie wyposażony w nową płytę. Groby powstańców styczniowych Józefa Popiołkiewicza i Jana Pietrusińskiego zostały odrestaurowane wcześniej z pieniędzy TPZ i Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Podobnie zresztą, druga część nagrobka Krąkowskich jest finansowana z tej instytucji i Urzędu Miasta Zgierza.

Grób Krąkowskich. Teraz zostanie tam położona nowa płyta piaskowcowa.

Zakończona dzisiaj kwesta miała na celu zebranie środków na renowację grobów osób zaangażowanych w życie pedagogiczne i ruchu młodzieżowego, nauczycielek i działaczy harcerskich. Mam na myśli prowadzące tajne nauczanie Helenę Bronowską (1893-1966), Marię Kamiańską i Felicję Bukowską. Ta ostania nieprzerwanie od 1934 roku uczestniczyła w działalności Związku Harcerstwa Polskiego Hufca Żeńskiego oraz w latach 1938-1939 Pogotowia Wojennego Harcerzy i Harcerek. Na znak tego jej grób zdobi lilijka harcerska. Na tle grobów zasłużonych kobiet ostatnim przedmiotem kwesty jest piaskowcowy nagrobek Hieronima Świeżyńskiego, radcy prawnego rządu gubernialnego Królestwa Polskiego zmarłego 23 VIII 1900 roku.

Grób Hieronima Świeżyńskiego

Plan cmentarza z naniesionymi grobowcami, których renowacja jest planowana

W planach mamy także renowację kolejnych nagrobków, m.in. księdza Wawrzyńca Czekanowskiego, proboszcza kazuńskiego oraz (co powinno zainteresować społeczność historyków) rodziców Adolfa Pawińskiego. Mimo, iż ten wybitny historyk szkoły warszawskiej i dyrektor Archiwum Głównego spoczywa na Powązkach warszawskich, to jego korzenie i wczesne pasje rozwinęły się w Zgierzu. Potem mamy nadzieję zainicjować działalność na cmentarzu ewangelickim.

Wszystkich chętnych do wsparcia naszej akcji, która jak starałem się pokazać w artykule cały czas nabiera tempa, informuję, że istnieje możliwość wpłat indywidualnych wedle uznania na numer konta na rachunek bankowy TPZ (z dopiskiem „Cmentarz”): 27 8783 0004 0019 1795 2000 0001.

Na chwilę obecną zebraliśmy już 5090 zł.

Przy okazji należy wspomnieć, że zbiórkę na dwa nagrobki rodziny Maczewskich i Meyerhoff rozpoczęła parafia ewangelicko-augsburska pw. Opatrzności Bożej pod kierunkiem swego pastora ks. Marcina Undasa. Stąd zachęcam także do wpłat na ten cel. Ofiary z opisem: „remont zabytkowych pomników” można przekazać na konto parafii ewangelicko-augsburskiej: 43 1020 3440 0000 7402 0013 1078.

Nagrobek Maczewskich

Nagrobek Meyerhoffów

***

Opisana akcja pokazuje, że i małe miejscowości mają swe zabytkowe „campo santo”, o które należy dbać, bo służą one podtrzymywaniu lokalnej pamięci i tożsamości. Nie tylko Warszawa ma swe Powązki a Łódź cmentarz na Ogrodowej, ale i Zgierz ma Stary Cmentarz, wart zwiedzenia i zobaczenia ciekawych obiektów sztuki sepulkralnej.

Fotografie z innych cmentarzy w serwisie „Histmag.org”:

• Cmentarz Mauzoleum Żołnierzy Radzieckich w Warszawie
• Cmentarz Obrońców Wybrzeża w Gdyni
• Cmentarz żołnierzy radzieckich na poznańskiej cytadeli
• Ogromny park pochował umarłych... Cmentarz Centralny w Szczecinie
• Cmentarz żydowski na gdańskim Chełmie

Zredagował: Kamil Janicki