„Encyklopedia” – dzieło na miarę Oświecenia

Louis de Jaucourt (domena publiczna).

Jaucourt, nazywany „niewolnikiem Encyklopedii”, był człowiekiem wszechstronnie wykształconym – studiował teologię w Genewie, matematykę w Cambridge, medycynę w Lejdzie oraz władał pięcioma (lub według innych źródeł – sześcioma) językami. Interesował się filozofią, historią, literaturą, polityką, fizyką, matematyką a także chemią i botaniką. Pochodził z arystokratycznej rodziny, dzięki czemu mógł się w pełni poświęcić „Encyklopedii” nie martwiąc się o sprawy finansowe. Był jednym z najbardziej zaangażowanych jej twórców, który od momentu napisania pierwszego artykułu związany był z nią do końca. Jak jednak powstało jedno z najbardziej znanych dzieł XVIII wieku?

„Encyklopedia”: kulisy powstania

U początków powstania „Encyklopedii lub słownika rozumowanego nauk, sztuk i rzemiosł” (Encyclopédie, ou dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers) stał pomysł przetłumaczenia „Encyklopedii nauk i sztuk” (Cyclopaedia: or, An Universal Dictionary od Arts and Sciences), wydanego w roku 1728 dwutomowego dzieła autorstwa Anglika Ephraima Chambersa. Ostatecznie jednak podjęto decyzję o zredagowaniu nowego dzieła, odpowiadającego wymaganiom społeczeństwa francuskiego.

W 1745 roku kierownictwo nad projektem objął ksiądz Gua de Malves, członek Akademii Nauk. Jego współpracownikami zostali matematyk Jean le Rond d’Alembert, który odpowiedzialny był za hasła z dziedziny nauk ścisłych, oraz Denis Diderot, nieznany ówcześnie pisarz przyjęty początkowo w roli tłumacza. Od 1747 zaczęli oni samodzielnie kierować pracami nad nowym tworem. Trzy lata później zredagowany został „Prospekt Encyklopedii” (Prospectus), wydany w nakładzie 8000 egzemplarzy, w którym Diderot wyraził zamiar zebrania i przedstawienia w jednym wydawnictwie całości ludzkiej wiedzy. Rok później, w 1751 roku, ukazał się pierwszy tom „Encyklopedii” którego nakład przekroczył 2000 egzemplarzy. Poprzedzony został „Rozważaniami wstępnymi” (Discours préliminaire) autorstwa d’Alemberta.

Trudności wydawnicze

Okładka Encyklopedii (domena publiczna).

Pomimo swojej popularności dzieło wzbudzało liczne kontrowersje, w tym wrogość ze strony jezuitów, jansenistów i hierarchii kościelnej. Pretekstem do dalszych ataków na twórców „Encyklopedii” był nieudany zamach na Ludwika XV (zamach ten miał miejsce w styczniu 1757 roku, kiedy to król został zaatakowany i lekko raniony przez Francisa-Roberta Damiensa), którym zostali obarczeni. Ataki doprowadziły do rezygnacji d’Alemberta w 1757 roku, po ukazaniu się VII tomu. Niedługo potem „Encyklopedia” znalazła się wśród dział zakazanych przez parlament. Ostatecznie pomocy twórcom zdołał udzielić Chrétien Guillaume Malesherbes, dyrektor urzędu cenzury i w latach 1765-1772 wydano kolejne tomy dzieła. Dzięki sympatii pani de Pompadour, metresy królewskiej, udało się kilkukrotnie odwołać królewskie decyzje o cofnięciu zgody na publikacje. Początkowo seria liczyć miała 11 tomów, ostatecznie przedsięwzięcie rozrosło się do 17 tomów oraz licznych uzupełnień.

Encyklopedia zawiera około 60 200 haseł. Wszystkie napisane zostały przez najlepszych specjalistów. W tworzeniu „Encyklopedii”, prócz Jaucourta, udział brali m.in.: Georges-Louis Leclerc, Comte de Buffon (filozof, przyrodnik i matematyk, członek Akademii Francuskiej), Wolter(a właściwie François-Marie Arouet – pisarz, filozof i historyk), Charles Louis de Secondat (znany bardziej jako Monteskiusz), Jean-Jacques Rousseau (pisarz, filozof, pedagog) czy Jean Martin de Prades (teolog).

Do „Encyklopedii” dołączono 2900 grawiurowych plansz, co również ukazuje wkład pracy autorów oraz wielkość przedsięwzięcia. Dzieło zredagowane zostało w nowatorski wówczas sposób – wyposażone jest w alfabetyczny układ haseł, które sygnowane były przez poszczególnych autorów. Do haseł dołączone zostały odsyłacze do innych pojęć i terminów, dzięki czemu czytelnik bez problemu mógł zagłębić się w świat interesujących go tematów.

„Encyklopedia” odzwierciedla stan wiedzy ówczesnych o świecie. Na jej przykładzie możliwe jest obserwowanie wzrostu wiedzy człowieka poprzez różne uzupełnienia haseł, które ukazywały się w kolejnych tomach. Do dziś uznawana jest za sztandarowe osiągnięcie okresu Oświecenia.

Bibliografia:

• Chaunu Pierre, Cywilizacja wieku oświecenia, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1993.
• Heistein Józef, Historia literatury francuskiej. Od początków do czasów najnowszych, Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo, Wrocław-Warszawa-Kraków 1997.
• Kowalski Jacek, Loba Anna, Loba Mirosław, Prokop Jan, Dzieje kultury francuskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
• Lanson Gustave, Tuffrau Paul, Historia literatury francuskiej w zarysie, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1963.
• Literatura francuska. Od początków do końca XVIII w. tom 1, red. Adam Antoine, Lerminier Georges, Morot-Sir Edouard, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1974, s. 657-662.

Kupuj świetne e-booki historyczne i wspieraj ulubiony portal!

Regularnie do sklepu Histmaga trafiają nowe, ciekawe e-booki. Dochód z ich sprzedaży wspiera działalność pierwszego polskiego portalu historycznego. Po to, by zawsze był ktoś, kto mówi, jak było!

Sprawdź dostępne tytuły pod adresem: https://sklep.histmag.org/