Eiko Ikegami - „Poskromienie Samurajów” – recenzja i ocena

Autorka studiowała klasyczną literaturę japońską w Japonii, a tytuł doktorski z dziedziny socjologii otrzymała na Uniwersytecie Harvarda. Jest uznaną i wielokrotnie nagradzaną badaczką społeczeństwa Kraju Kwitnącej Wiśni. Do rąk dostajemy polski przekład jej pierwszej książki, wydanej w 1995 roku, za którą Ikegami otrzymała prestiżową nagrodę Amerykańskiego Stowarzyszenia Socjologicznego (ASA). Bardzo cieszy fakt ukazania się na polskim rynku dzieła tak ważnego dla badań nad strukturą i funkcjonowaniem japońskiego społeczeństwa.

Książka skupia się na analizie mentalności i kultury elitarnej grupy samurajów. Choć stanowili oni jedynie niewielką ilościowo część japońskiej ludności, to ich wpływ na dzisiejsze społeczeństwo japońskie jest ogromny. Wynika to z faktu wyjątkowej i dominującej pozycji klasy wojowników w Japonii średniowiecznej i nowożytnej, a także działań cesarskiej administracji po rewolucji Meiji, kiedy to rządy centralne objęły zmodyfikowanym etosem samurajskim szeroki krąg ludności.

Można rzec, iż celem książki jest walka z popularnym przekonaniem o braku indywidualizmu i całkowitej kolektywności dzisiejszych Japończyków, czerpiących jakoby z tradycji opiewającej przede wszystkim lojalność i samopoświęcenie. Eiko Ikegami stara się przekonać czytelnika, że pierwiastek indywidualności jest u mieszkańców Japonii silny, choć niekoniecznie dostrzegalny na pierwszy rzut oka. Ta sytuacja ma według autorki wynikać ze specyficznych losów klasy samurajskiej. W swej pierwotnej naturze była ona wysoce indywidualistyczna, a dopiero w trwającym setki lat procesie została wzięta w karby posłuszeństwa i lojalności przez władze zwierzchnie.

Autorka rozpoczyna swe rozważania od zdefiniowania kultury samurajskiej jako kultury honoru. Eiko Ikegami nazywa honor „kompleksem kulturowym”, pojęciem funkcjonującym na wielu poziomach jednocześnie. Jest odczuciem i aspiracją wszystkich członków danej kultury, a jednocześnie przywilejem wywyższającym jedną klasę od drugiej. Jednocześnie kultura honoru składa się nie tylko z pojęć i wartości, ale także symbolicznych nośników znaczenia i odczuć, jak rytuały, gust, maniery.

Kult honoru narodził się w Japonii wraz z rozwojem klasy samurajskiej, która pierwszoplanową rolę w japońskiej historii zyskała w późnym okresie Heian (połowa XI wieku–XII wiek). Ten moment dziejowy uczyniła autorka początkiem swej chronologicznej narracji, opisującej przemiany kultury samurajów, klasy wojskowych–właścicieli ziemskich.

Transformację klasy samurajskiej autorka dzieli na trzy etapy: Pierwszy, w którym średniowieczne państwo wojowników, o na poły scentralizowanej strukturze, czerpało swą władzę ze skoordynowanej działalności i pośrednictwa społecznie autonomicznych panów feudalnych. Na tym etapie rozwoju społecznego Japonii konfrontacyjna i egocentryczna kultura honoru została zinstytucjonalizowana we wspólnocie samurajskiej. Za etap drugi Eiko Ikegami uznaje okres przewlekłych wojen XV-XVI wieku (tzw. sengoku jidai, „Wiek Kraju Ogarniętego Wojną”). W tym bowiem czasie średniowieczna postać wasalstwa, czyli sieć luźnie zorganizowanych i społecznie autonomicznych elit posiadaczy ziemskich, została przekształcona w ścisły, hierarchiczny system. Książęta feudalni tego okresu dążyli do zacieśnienia kontroli nad swoimi wasalami, aby stworzyć sprawnie działające machiny wojskowe. Trzecim i ostatnim etapem, przed XIX–wiecznym skokiem w nowoczesność, były rządy Tokugawów. Fundamentem szogunatu stała się jeszcze bardziej rygorystyczna i w wyższym stopniu zorganizowana forma wasalstwa niż to miało miejsce podczas wojen domowych.

W ten sposób niejako dokonuje się tytułowe „poskromienie” samurajów. Ze względnie autonomicznych wasali stają się oni stopniowo elementami zhierarchizowanego wasalstwa biurokratycznego, a z niezależnych właścicieli ziemskich - lennikami swego księcia, którzy bez jego pozwolenia nie mają prawa dziedziczyć swej posiadłości. Charakterystyczna dla samurajów kultura honoru, agresywna i indywidualistyczna, została przeformułowana przez wysunięcie na pierwszy plan porządku i konformizmu. Z drugiej strony, choć samurajska kultura podległa tak gruntownej reorientacji, to jej podstawy pozostały te same, gdyż stanowiły symbol stanowej supremacji samurajów, klasy rządzącej w państwie Tokugawów. Stąd wynika współistnienie wśród japońskich elit dwóch rodzajów dążeń: nastawionego na współzawodnictwo indywidualizmu i zdyscyplinowanego konformizmu. Tym samym, zdaniem autorki, dzisiejsi Japończycy, czerpiąc z tradycji klasy samurajskiej, nie korzystają jedynie z wzorców całkowitej lojalności i kolektywności. Indywidualizm i konkurencja jest silnie zakorzeniona w ich mentalności.

Na zakończenie pozostaje mi gorąco polecić najnowszą propozycję Wydawnictwa UJ. Książka Eiko Ikegami nie jest pozycją łatwą, jej lektura wymaga skupienia, a także pewnego rodzaju obycia z językiem naukowych prac socjologicznych. Mocno osadzona na bazie źródłowej i bogato korzystająca z opracowań badaczy zarówno zachodnich, jak i japońskich, stymuluje czytelnika do własnej analizy i wyciągania wniosków. Rozdział dzieła poświęcony kulturze honoru sprawia, że książka Eiko Ikegami może okazać się nieocenioną pomocą nie tylko dla badaczy dziejów i społeczeństwa Japonii, ale także innych kręgów kulturowych, w których pojęcie to odgrywało ogromną rolę, np. średniowiecznej Europie czy dziewiętnasto- i dwudziestowiecznych południowych Włoch.

Redakcja: Michał Przeperski