Edward Kospath-Pawłowski - „Chwała i zdrada. Wojsko Polskie na Wschodzie 1943-45” – recenzja i ocena
Książka profesora Kospath-Pawłowskiego jest ukoronowaniem pracy naukowej tego znanego historyka wojskowości. Autor uzyskał tytuł doktora w Wojskowym Instytucie Historycznym za pracę,,Powstanie, organizacja i działania bojowe Wojska Polskiego w latach 1943-1945''. Poza tym jest między innymi wykładowcą Akademii Podlaskiej, Mazowieckiej Wyższej Szkoły Humanistycznej w Łowiczu oraz Wyższej Szkoły Rolniczo-Pedagogicznej. Mamy więc do czynienia z dziełem najlepszego w kraju znawcy tematu.
Praca jest monografią Wojska Polskiego na Wschodzie. Opisuje powstanie i działania zbrojne Polskich Sił Zbrojnych podległych Stalinowi. Książka powstała po wieloletnich badaniach na podstawie bardzo bogatych źródeł. Poprzez tytuł, autor stara się rozróżnić los szeregowych żołnierzy i świadomych wyborów wyższych dowódców. Ci pierwsi, to jedynie ludzie, za wszelką cenę chcący wyrwać się z ZSRR. W odróżnieniu od nich, kadrę dowódczą stanowiły osoby, które zdecydowały się na współpracę z reżimem stalinowskim. Co więcej, znali jego prawdziwe oblicze i nie wahali się przy wprowadzaniu tego systemu w Polsce.
Bardzo ciekawą częścią lektury są biografie czołowych twórców armii. Postacie, które znamy z pomników są tu pokazane w świetle najnowszych badań ze swoimi słabościami, które często doprowadzały je do haniebnych wyborów. Książka jest napisana żywym językiem. Pojawia się w niej sporo anegdot dotyczących, najczęściej, relacji polsko-sowieckich. Niestety autor zdecydował się na podawanie ich w oryginale, co może utrudnić ich zrozumienie. Dla zobrazowania rozrostu armii autor często posiłkuje się tabelami. Do opisu działań zbrojnych dołączone są mapy. Nie są one kolorowe, a użyte odcienie szarości nie wpływają dobrze na ich przejrzystość. Natomiast fotografie są bardzo interesujące. Autorowi udało się dotrzeć do tych, które były jeszcze niepublikowane. Tu także można mieć pewne zastrzeżenia co do jakości ilustracji. Dużym brakiem jest nieobecność barwnych plansz przedstawiających uzbrojenie i umundurowanie.
Praca profesora Kospath-Pawłowskiego jest godną polecenia pozycją. Oprócz pełnej realizacji założonych celów przedstawia szerokie tło polityczne powstawania Wojska Polskiego, odnosi się do sytuacji politycznej przedstawiając również kolejne etapy przejmowania armii przez partię. Autor porusza kilka kwestii nieznanych szerokiemu odbiorcy. Przykładem może być tu pomysł na stłumienie powstania warszawskiego siłami 1. Armii, w sytuacji, gdyby miasto zostało zajęte przed upadkiem zrywu. Ta i inne informacje mogą być szokujące, zwłaszcza jeżeli porównamy je ze swoistą hagiografią tzw. Ludowego Wojska Polskiego z jaką mieliśmy do czynienia przed 1989 rokiem. Styl i kompozycja dzieła są logiczne, autor opiera się na chronologii wydarzeń. Każdy z rozdziałów kończą bogate przypisy. Autor nie opisuje takich spraw jak frontowa codzienność, co jest pewnym brakiem. Czytelnik, który będzie chciał potraktować dzieło jako źródło wiedzy do rekonstrukcji historycznej, może poczuć się zawiedziony. Nie taki jednak jest cel tej książki. „Chwała i zdrada” to solidna monografia i jako taka jest godna polecenia, nie tylko czytelnikom interesującym się historią wojskowości, ale także wszystkim zajmującym się dziejami najnowszymi.
