Dzięki archiwaliom mamy szanse dojść do prawdy!
Artur Jóźwik – doktor nauk humanistycznych w dziedzinie nauk o polityce, dyrektor Ośrodka KARTA od 2006 roku, wiceprzewodniczący Rady Organizacji Pozarządowych przy MKiDN (2013-17), jeden z inicjatorów zmian prawa archiwalnego w zakresie archiwów społecznych. Maciej Zaremba: Jakby miał Pan opisać w kilku słowach czy jednym zdaniem na czym polega działalność Ośrodka KARTA, to jak by Pan ją opisał? Co jest głównym celem działania KARTY?
Artur Jóźwik: Najkrócej to zabezpieczanie i upowszechnianie historii, ale to za mało. Zawsze rozpoczynamy od archiwaliów: dokumentów, zdjęć, dzienników, wspomnień, które są bazą do dalszych działań. To właśnie na półkach archiwalnych możemy znaleźć inspirację do poszukiwania różnych śladów minionego czasu. Jednak, co najważniejsze, to właśnie dzięki archiwaliom mamy szanse dojść do prawdy.
Na stronie internetowej KARTy można przeczytać fragment Waszej misji, w którym piszecie o sobie następująco: „Odkrywamy, chronimy i upowszechniamy historię widzianą z perspektywy wielu jednostek. Robimy to w taki sposób, że historia staje się źródłem zrozumienia, buduje wspólnotę, wspiera pojednanie”. Czy rzeczywiście na fundamencie historii można współcześnie budować pojednanie? Jak to robić?
Historia wykorzystywana politycznie zawsze będzie budziła podziały. Tylko poprzez oparcie się na faktach, pochylenie się nad motywacjami różnych stron konfliktu, zestawienie racji można próbować budować porozumienie. I to jest właśnie clue działań Ośrodka. Spojrzenie sobie nawzajem w oczy pozwala czasami zrozumieć racje i emocje drugiej strony. Zestawienie relacji ofiar i katów może przyczynić się zarówno do przyznania się do winy, samooczyszczenia, zbudowania wspólnoty myśli lub doświadczeń. To zderzenie racji doprowadza do klarownej sytuacji: dowiadujemy się jak dopuszczono do zbrodni, zdrady, a gdzie zaważyło niezrozumienie i brak chęci rozmowy.
A czy stosunek do historii, zwłaszcza XX wieku, nie jest obecnie kolejnym polem społecznych podziałów?
Dopóki historia będzie wykorzystywana przez polityków do bieżącej walki, trudno mieć nadzieję, że coś się zmieni. A instrumentalizacja historii sprawia, że coraz więcej osób zmęczonych polityką męczy się też historią. Politycy powinni zastanowić się, na ile na bazie wspólnych doświadczeń można zbudować wspólnotę wartości i idei, a nie dzielić społeczeństwo.
Dni otwarte Ośrodka KARTA w 2015 roku Jednym z głównych pól działalności Ośrodka jest działalność archiwalna. Jakie archiwalia zbiera KARTA?
Koncentrujemy się na bezpośrednich świadectwach: dziennikach, wspomnieniach, dokumentach, fotografiach. Zbieramy także wydawnictwa drugiego obiegu polskie i zagraniczne, niskonakładowe publikacje, artefakty. Czasami spływają do nas pojedyncze archiwalia, ale z reguły są to całościowe zbiory konkretnej osoby lub całej rodziny.
Na czym dokładnie polega praca osób je zbierających?
Praca przy pozyskiwaniu zbiorów bywa bardzo czasochłonna. Archiwalia trafiają do nas czasami z polecenia. Jedna osoba przekazuje drugiej, że jest miejsce, które jest zainteresowane zbieraniem świadectw nie tylko osób publicznych, intelektualistów, naukowców, polityków, ale też zwykłych ludzi. Czasami jednak, gdy trafiamy na interesujący zbiór, musimy przekonać darczyńcę, że we właściwy sposób zaopiekujemy się kolekcją. Potrzebne jest zbudowanie wzajemnego zaufania. Bardzo ważnym argumentem jest to, że przekazanych zbiorów nie traktujemy jako prywatną własność, lecz społeczną. Gdyby Ośrodek przestał istnieć, nasze zbiory trafią do archiwów państwowych. Staramy się także podtrzymać kontakt z darczyńcami. Co roku organizujemy spotkanie – Dzień Darczyńcy Pamięci – dziękujemy wówczas wszystkim tym, którzy zdecydowali się przekazać nam swoje archiwalia.
Ośrodek KARTA odgrywa dużą rolę w budowaniu i rozwijaniu archiwistyki społecznej. Czym ona jest?
Archiwa społeczne spełniają dwa podstawowe zadania: przechowują i zabezpieczają materiały archiwalne oraz integrują społeczność wokół historii i bezpośrednich świadectw. Poprzez oddolne akcje dokumentacyjne dostarczają wiedzy o przeszłości, koncentrując się szczególnie na historii małych środowisk (np. grup artystycznych, grup zawodowych) oraz lokalnej społeczności. Z roku na rok wzrasta liczba organizacji i inicjatyw zajmujących się oddolnym dokumentowaniem historii, gromadzących unikatowe dokumenty, fotografie, wspomnienia we współpracy ze społecznością lokalną lub grupami pasjonatów określonej dziedziny. Ośrodek KARTA jest nieformalnym rzecznikiem polskich archiwów społecznych. Od ponad kilkunastu lat stara się integrować ich działania oraz zabiega o systemowe wsparcie tej gałęzi archiwistyki przez państwo.
To w jaki konkretnie sposób integrujecie działania różnych społecznych archiwów?
Niezwykle ważną częścią działalności KARTY jest wsparcie merytoryczne i budowanie kompetencji archiwistów społecznych. Jesteśmy jedyną instytucją, która zapewnia AS-om regularnie prowadzone doradztwo i szkolenia w zakresie zakładania i prowadzenia archiwum, pozyskiwania i opracowywania zbiorów. Prowadzimy poświęcony archiwistyce społecznej portal archiwa.org. Na portalu znajdują się darmowe materiały edukacyjne, publikacje, wiadomości dotyczące archiwów społecznych, informacje o
branżowych wydarzeniach i realizowanych projektach. Portal zawiera też bazę danych prawie 500 podmiotów prowadzących archiwa społeczne (głównie organizacje pozarządowe, ale także biblioteki gminne i grupy nieformalne) z informacjami o ich zasobie i sposobie korzystania z niego. W 2016 stworzyliśmy program do profesjonalnego opracowania zasobu archiwalnego - Otwarty System Archiwizacji (OSA). Archiwa uzyskały dostęp do bazy i portalu, mogą na bieżąco opracowywać i publikować kolejne zbiory. Docelowo OSA ma stać się ogólnopolską platformą internetową do prezentacji materiałów archiwalnych, będących w posiadaniu archiwów społecznych.
Kwartalnik Karta nr. 94 Jak jeszcze KARTA upowszechnia historię?
Oprócz udostępniania archiwaliów w czytelni i w internecie oraz wydawania książek koncentrujemy się na internetowych projektach edukacyjnych. Naszym ostatnim osiągnieciem jest uruchomienie portalu www.polska1926.pl, który zawiera skany 111 tomów Deklaracji Podziwu i Przyjaźni dla Stanów Zjednoczonych wraz z podpisami 5,5 mln polskich obywateli, głównie uczniów szkół podstawowych urodzonych w 1918 i 1919 roku. W 150. rocznicę ogłoszenia amerykańskiej Deklaracji Niepodległości naród polski postanowił podziękować narodowi amerykańskiemu za pomoc dyplomatyczną (13. punkt programu pokojowego Prezydenta Woodrowa Wilsona) i humanitarną (wsparcie materialne o wartości około 200 milionów dolarów). Między kwietniem a lipcem 1926 r. zebrano w całym kraju 5,5 miliona podpisów. Portal daje możliwość przeszukiwania kart Deklaracji pod względem geograficznym. Umieszczono na nim również około 240 tysięcy odczytanych, ale niezweryfikowanych podpisów przygotowanych przez Polskie Towarzystwo Genealogiczne. Wśród 5,5 mln podpisów niemal każdy z nas może odnaleźć swojego bliskiego.
A na który z obecnych projektów Ośrodka warto zwrócić szczególną uwagę?
Naszym tegorocznym oczkiem w głowie jest ogólnopolski program Nieskończenie Niepodległa, który powołaliśmy z okazji stulecia polskiej niepodległości, przyjmując - za Andrzejem Pągowskim - znak nieskończoności jako symbol trwałości Rzeczpospolitej. Program składa się z kilku elementów. Główne to cykl 52 odcinków przedstawiający chronologicznie ostatnie dziesięć dekad, który jest publikowany co tydzień w mediach ogólnopolskich - w dzienniku "Rzeczpospolita", w telewizji Polsat, w Radiu ZET i w Waszym portalu. Odcinki cyklu ukazują się również w internetowym wydaniu tygodnika "Polityka" i w "Newsweek Historia". Drugim elementem jest przygotowywania na wrzesień tego roku „Księga Stulecia Niepodległości”, będąca rozszerzeniem cyklu prezentowanego w mediach. Nawiązując do tradycji polskich publikacji rocznicowych, jak "Dziesięciolecie Polski Odrodzonej: księga pamiątkowa 1918-1928", "Dziesięciolecie Polski Niepodległej 1989-1999" przygotujemy dwutomową książkę, która za pomocą tekstów źródłowych i materiałów ikonograficznych opowie całe stulecie. Księgę można już zamawiać na stronie "ksiegarnia.karta.org.pl":ksiegarnia.karta.org.pl.
Na koniec proszę mi powiedzieć czy łatwo jest prowadzić działalność jako fundacja pozarządowa? Skąd czerpiecie środki na Waszą działalność?
Prowadzenie fundacji ze stałym zespołem, a jednocześnie utrzymanie stałych programów - jak archiwa - wymaga dużej ekwilibrystyki. Większość naszych przychodów, bo ponad 70 proc., to dotacje - przede wszystkim Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. To w dużej części uzależnia nas od harmonogramów i wymogów poszczególnych instytucji.
Bardzo zależy nam na zróżnicowaniu naszych przychodów. Wciąż poszukujemy nowych sponsorów, ale przede wszystkim liczymy na wsparcie naszych sympatyków.
A w jaki sposób można Was wesprzeć?
Osoby chcące nasz wesprzeć mogą to zrobić na dwa sposoby. Pierwszy to wskazanie KARTY jako organizacji, której przekazujemy 1% podatku dochodowego. Ten 1% i tak nie trafiłby do kieszeni podatnika, a przekazując go na konto Ośrodka można wesprzeć nasze archiwum. Drugi sposób to uruchomiony niedawno Klub KARTY. Członkami Klubu mogą zostać wszystkie osoby, które poprzez comiesięczne datki chcą wesprzeć nasze działania. Rozrastający się Klub KARTY to dla nas potwierdzenie słuszności naszych działań i budowy środowiska wokół Ośrodka.
