D. Malczewska-Pawelec, T. Pawelec – „Rewolucja w pamięci historycznej” – recenzja i ocena
Takiego zadania podjęli się autorzy pracy „Rewolucja w pamięci historycznej”. Prace dotyczące polityki historycznej wciąż stanowią znaczącą niszę na rodzimym rynku wydawniczym, stąd pozycja autorstwa Doroty Malczewskiej-Pawelec i Tomasza Pawelca jest jedną z nielicznych monografii poświęconych zbiorowej pamięci Polaków w czasach stalinowskich, które ukazały się w ciągu ostatniej dekady w Polsce. Autorzy są pracownikami Zakładu Metodologii i Dydaktyki Historii Instytutu Historii na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego. Ich zainteresowania badawcze skupiają się na historiografii polskiej w XIX wieku, nauczaniu historii na ziemiach polskich w XIX i XX w., najnowszej historii Polski i problematyce pamięci historycznej. Tematyka poruszana w książce stanowi pokłosie doświadczenia nabytego w ramach pisania rozpraw i artykułów naukowych.
„Rewolucja w pamięci historycznej” składa się z sześciu rozdziałów, które dopełnia zakończenie. Bibliografia ma czytelny podział. Poszukiwanie konkretnych informacji w publikacji ułatwia zamieszczony na końcu książki indeks nazwisk.
W pierwszym rozdziale zatytułowanym „Nośniki pamięci, sfery polityki pamięci (założenia teoretyczne pracy)” przedstawione zostały założenia teoretyczno-metodologiczne rozważań. Autorzy wprowadzają rozumienie dwóch kluczowych kategorii pojęciowych: (zbiorowa) pamięć historyczna oraz polityka pamięci historycznej. W tej części wyjaśnione zostaje, że termin „polityka historyczna” nie jest dobrze dobrany, gdyż nie chodzi o samą historię, ale o to, co i jak zostanie na jej temat społecznie przyswojone i zapamiętane. Dlatego autorzy proponują zastąpić ten termin kategorią polityki pamięci historycznej.
Głównym problemem badawczym pracy jest potwierdzenie tezy, że rewolucyjnym zmianom, jakie komuniści „na siłę” fundowali polskiemu społeczeństwu w rozmaitych sferach i obszarach życia zbiorowości, towarzyszyły także porównywalnie głębokie przekształcenia na polu zbiorowych wyobrażeń na temat narodowej przeszłości. Główne pytanie badawcze monografii brzmi: czy w stalinowskiej Polsce faktycznie doszło do rewolucji w pamięci historycznej? Cezury chronologiczne pracy obejmują pierwszą dekadę istnienia komunistycznej Polski, w największym stopniu lata 1948–1956. Metodą badawczą jest zaś metoda porównawcza.
Kolejna część książki ukazuje, w jaki sposób za pomocą szkolnej edukacji historycznej elity rządzące starały się przebudować wizję narodowej przeszłości w podręcznikach dla szkół powszechnych i gimnazjum. Opisane zostały takie wydarzenia jak: I wojna światowa, odrodzenie Polski i walka o granice, blaski i cienie II Rzeczypospolitej. W przypisach możemy je śledzić za pośrednictwem cytatów z podręczników szkolnych. Ciekawym rozwiązaniem zastosowanym w książce są identycznie nazwane podrozdziały odnoszące się do sytuacji II Rzeczypospolitej po reformie jędrzejewiczowskiej oraz do czasów komunistycznych.
Trzeci rozdział autorzy poświęcili studium tytułów prasowych, traktowanych jako nośniki treści historycznych: „Gazecie Polskiej” z 1932 r. oraz „Trybunie Ludu” z 1952 r. Wśród nich autorzy wyróżnili trzy podstawowe kategorie: bohaterowie indywidualni/postacie jednostkowe, bohaterowie zbiorowi oraz procesy i wydarzenia z przeszłości. Podział zastosowany w tym rozdziale jest analogiczny do poprzedniego. Nie ulega wprawdzie wątpliwości, że oba tytuły prowadziły politykę pamięci historycznej, autorzy udowadniają też jednak, że oba stosowały podobne formy i metody.
Czwarty rozdział zatytułowany „Z kalendarza pamięci...” stanowi opis wykorzystania kalendarzy świąt i uroczystości państwowych do celów władzy. Autorzy analizują w ciekawy sposób tzw. „wynajdywanie tradycji”, w której określono nie tylko zagadnienia czasowe, ale i przestrzenne uroczystości. Pierwszym tematem podjętym w tym rozdziale są święta historyczne w dobie II Rzeczypospolitej, czyli imieniny Józefa Piłsudskiego, Konstytucja 3 Maja, wymarsz Pierwszej Kompanii Kadrowej oraz Dzień Niepodległości. Następnie prezentowane są święta historyczne okresu Polski stalinowskiej i proces wzrostu ich liczby z czterech do siedmiu, także z odwołaniami do prasy lokalnej tych czasów. W ostatniej sekcji rozdziału wskazano różnice w zakresie świętowania oraz podkreślono próbę rekonesansu w obrębie nowej kategorii nośników pamięci.
Rozważaniom na temat lokalnego wymiaru polityki pamięci w przestrzeni publicznej autorzy poświęcają piąty rozdział swej monografii. Wprowadzenie do tej części publikacji stanowi argumentacja wyboru dwóch miast, które poddano studium przypadku. Analogicznie do poprzednich rozdziałów zostały określone pytania badawcze oraz strategia analizy, która poświęcona została nazewnictwu ulic oraz praktyce erygowania pomników. Do rozdziału dołączono fragmenty map dwóch studiowanych miast.
W ostatnim rozdziale przeanalizowana została dekonstrukcja obrazu II Rzeczypospolitej jako zadanie komunistycznej polityki pamięci. Stanowi to dopełnienie całej pracy oraz pole do bardzo oryginalnych wniosków.
W recenzowanej książce, pomimo że każdy rozdział ma wyodrębnione podsumowanie, na koniec pojawia się zakończenie, w którym autorzy precyzują potrzebę prowadzenia dalszych i głębokich badań w czterech wymienionych obszarach. Jednocześnie autorzy są świadomi, że ich studia nie zdołały objąć wszystkich zagadnień i obszarów dociekań, co świadczy o dojrzałości naukowej badaczy.
Na szczególną uwagę zasługują przykłady, których w publikacji jest bardzo dużo, co nie tylko ułatwia zrozumienie tematyki, ale wzbogaca treść i zaciekawia czytelnika. Można również zauważyć, że książka została starannie opracowana pod względem redakcyjno-technicznym. Trud pracy włożony przez Dorotę Malczewską-Pawelec i Tomasza Pawelca w opracowanie ogromu materiałów prasowych oraz archiwaliów należy ocenić jako bardzo istotny. Ponadto monografia oparta jest o bogatą literaturę zarówno autorów polskich, jak i anglosaskich, a język publikacji jest jasny i zrozumiały. Należy podkreślić, że największym walorem pracy jest niewątpliwie sprawność, z jaką autorzy poruszają się w sferze metodologii. Wysuwają przy tym też oryginalne wnioski i oceny, zmuszając czytelnika do zastanowienia się nad problematyką zawartą w książce.
Reasumując, należy stwierdzić, że recenzowana publikacja jest wartościowym wkładem do badań nad problematyką polityki pamięci historycznej poprzedniego ustroju. Może być użyteczna dla teoretyków i praktyków zajmujących się historią czy politologią.
Redakcja i korekta: Agnieszka Kowalska
