Błyskawica: emblemat SS, Wojska Polskiego czy symbol strajku bez innych konotacji?
Thor walczący z gigantami, Mårten Eskil Winge, 1872 (domena publiczna) O symbolach i młotach Thora
Symbole funkcjonują w różnych kulturach od początku istnienia naszego gatunku. Nierzadko w obrębie poszczególnych społeczności ten sam symbol mógł mieć całkiem inne znaczenie lub po prostu dla danej grupy go nie mieć. Symbole były manifestacją tożsamości etnicznej, kulturowej czy religijnej. Niekiedy pojawiały się jako odpowiedź na kryzys związany z zagrożeniem własnej tożsamości. Takim przykładem mogą być wczesnośredniowieczne, wikińskie, miniaturowe zawieszki w kształcie młotów Thora, które upowszechniły się w Skandynawii (głównie tereny Danii i zachodniej Szwecji) po mających tam miejsce procesach chrystianizacyjnych, jako dowód przywiązania do dotychczasowych wierzeń.
O Piorunach
Niektóre symbole zmieniały znaczenie i wymowę w zależności od kontekstu kulturowego. Takim przykładem może być piorun. Na terenach wczesnośredniowiecznej Słowiańszczyzny był to symbol boga Peruna. Świadectwa pioruna/błyskawicy jako symbolu wierzeń słowiańskich znamy m.in. z naczynia z Romaszek, gdzie jak dowodził A. Gieysztor, zawarty został znak piorunowy (tam rozumiany jako sześciobok z trzema krzyżującymi się przekątnymi).
Z badań etnograficznych wiemy jak olbrzymie znaczenie miał piorun w wierzeniach ludowych Słowian. Jak wskazał K. Moszyński w wierzeniach ludów słowiańskich zjawisko burzy funkcjonowało jako dwa skrajne fenomeny – chmury, wichry, grad, ulewy i mrok były wrogie człowiekowi, zaś po jego stronie wskazywano jasny świat błyskawic i piorunów. Dawniej na niektórych obszarach Słowiańszczyzny człowieka trafionego piorunem uznawano za szczęśliwca, a nawet bożego wybrańca.
O swastykach
Rozpatrywanie symboli wymaga dobrego rozpoznania kontekstów kulturowych, inaczej prowadzi do nieporozumień. Przykładowo – swastyka w środowisku historyków zajmujących się problemem II wojny światowej będzie zupełnie innym symbolem niż swastyka, którą analizują archeolodzy zajmujący się pradziejowymi naczyniami. Anachronizm i brak osadzenia w ścisłym systemie kodów kulturowych mogą potencjalnie prowadzić do nieporozumień. Ten sam symbol miał całkiem inne znaczenie w zależności od okresu i kultury, którą reprezentował. W latach 30. XX wieku był to symbol nazistowskiej zagłady, zaś dla garncarzy na przełomie epoki brązu i żelaza, był to uniwersalny symbol kultowy. Wówczas z kosmogramu usunięto cztery odcinki i powstała swastyka, mająca symbolizować cztery dynamiczne właściwości słońca.
Petroglif ze swastykami, góry Gegham, Armenia (fot. Karen Tokhatyan, CC BY-SA 4.0). Piorun a SS oraz Hitlerjugend
Wiele osób wskazuje dziś na podobieństwo symbolu protestujących kobiet do tego wykorzystywanego przez nazistów. Czy słusznie? Niemieckie mundury rzeczywiście zdobił specyficzny znak. Jednakże nie była to, jak powszechnie się przyjmuje, błyskawica, a runa Sig, która oznaczała zwycięstwo, ale reprezentowała też słońce. Z kolei podwójna runa Sig znalazła zastosowanie jako symbol SS. Stało się tak w 1933 roku, kiedy emblemat ten opracował Walter Heck, pracujący jako grafik dla Ferdinanda Hoffstattera – producenta emblematów i insygniów w Bonn. Znak ten odczytywano jako „Zwycięstwo, Zwycięstwo!”. Członkowie NSDAP, budując swoją tożsamość w oparciu o dawną germańską potęgę, odwoływali się zarówno do mitologii germańskiej, jak i runicznego alfabetu. Runy wykorzystywała m.in. organizacja paramilitarna Schutzstaffel (SS), Hitlerjugend czy Sturmabteilung, czyli Oddziały Szturmowe NSDAP, które utworzono w 1920 roku, w Republice Weimarskiej. Były to bojówki, koncentrujące swoją działalność na ochronie zgromadzeń partyjnych, a następnie oddziały masowej organizacji wojskowej Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotników.
Znak błyskawicy nie jest obcy także polskiemu wojsku
Wykorzystanie znaku pioruna, tudzież błyskawicy nie jest niczym nowym. Nie należy go łączyć jedynie z jedną, konkretną organizacją, bowiem symbol ten był bardzo często stosowany. Obrali go sobie za swoją oznakę na przykład przedstawiciele Grup Szturmowych, czyli drużyn harcerskich, działających w czasie okupacji oraz Powstania Warszawskiego, a listopadzie 1942 roku zostały formalnie podporządkowane Kedywowi Armii Krajowej. W ich przypadku piorun wpisany był w literę „G”.
Namalowany symbol „GS” z napisem „GS idą do szturmu” wykonany w 1944 roku podczas powstania warszawskiego przez Stefana Wiecheckiego „Wiecha" (domena publiczna) Błyskawica to również motyw przewodni, który pojawia się na wielu korpusówkach, czyli oznakach korpusu osobowego w Wojsku Polskim i pozostałych służbach mundurowych np. w wojskach łączności czy radiotechnicznych – 3. Wrocławska Brygada Radiotechniczna. Piorun (podwójny) od 2018 roku znajduje się także na korpusówce służby kontrterrorystycznej. W swoich szponach błyskawicę trzyma także orzeł – symbol Jednostki Specjalnej im. Cichociemnych Spadochroniarzy Armii Krajowej – GROM.
Co więcej, żołnierze, którzy mieli szczególne zasługi w dziedzinie łączności sił zbrojnych otrzymywali odznakę „Znak Łączności”. Na tarczy widnieje ręka trzymająca miecz, który jest symbolem waleczności. Z kolei za ręką znajdują się trzy błyskawice, oznaczające łączność kablową, radiową i osobową. Takim wyróżnieniem honorowano wojskowych, którzy od listopada 1918 do października 1920 spędzili minimum rok na froncie w polskich formacjach wojsk łączności oraz co najmniej przez 5 lat pełnili służbę czynną w łączności z pozytywną, bądź byli zaliczeni przez co najmniej 5 lat do rezerwy wojsk łączności i odbyli dwa ćwiczenia z wynikiem dobrym. Odznakę tę mogli otrzymać także żołnierze wojsk łączności: oficerowie służby stałej i rezerwy, podchorąży, którzy ukończyli z wyróżnieniem kurs w Centrum Wojsk Łączności lub szkołę podoficerską w formacjach wojsk łączności.
Korpusówka wojsk łączności (Własna praca Kwz, domena publiczna) Polecamy e-book Michała Beczka – „Wikingowie na Rusi”
Książka dostępna również jako audiobook!
Jaka jeszcze jest symbolika błyskawicy/pioruna?
Słowo „błyskawica” można mieć jeszcze inne konotacje. Wiele razy pojawia się bowiem w Biblii. W Ewangelii według Mateusza czytamy: „Wejrzenie jego było jak błyskawica, a szata biała jak śnieg” (Mat. 28, 2-3). Z kolei na monetach rzymskich pojawiał się orzeł z błyskawicami w pazurach. Ptak, król przestworzy był atrybutem Zeusa (Jowisza), dlatego też ukazywany był razem z piorunami, które stanowiły broń. Przydomek „Błyskawica” nosił też starożytny dowódca kartagiński – Hamilkar Barkas, ojciec Hannibala.
Jak podaje Władysław Kopaliński w swoim „Słowniku symboli” piorun, ale też błyskawica i grzmot, symbolizują m.in. budziciela życia najwyższą twórczą siłę, boską moc tworzenia i niszczenia, ale też naruszenie normy, przemianę, szybkość, krótkość chwili czy wiosnę, płodność i natchnienie. Symbol ten znany jest także w hinduizmie i wedyzmie. Stanowił bowiem atrybut Siwy i Wisznu oraz Indry.
Piorun pojawia się także w wielu tekstach kultury. Motyw ten wykorzystuje m.in. Adam Mickiewicz, pisząc: „Młodości! (...) jako piorun twoje ramię" (Oda do młodości 50—51 Mickiewicza). Z kolei w kulturze zakorzeniło się także powiedzenie „jak piorun (grom) z jasnego nieba”, które można tłumaczyć jako nagłe, niespodziewane, nieoczekiwane, zaskakujące zdarzenie czy otrzymanie jakiejś wiadomość, najczęściej kojarzącej się pejoratywnie. Grom to także iskra zapalająca, inicjująca jakieś działanie. Po symbol ten chętnie sięgają także twórcy popkultury. Jest on znakiem rozpoznawczym Flasha, członka Ligi Sprawiedliwości, superbohatera. To oczywiście fikcyjna postać z serii komiksów wydawanych przez DC Comics, która po raz pierwszy pojawiła się jako Jay Garrick w komiksie „Flash Comics” vol.1 #1, w styczniu 1940 roku. Z kolei w komiksie „Showcase” vol. 1 #4, w październiku 1956 roku zastąpiono go Barrym Allenem. Posiada charakterystyczny czerwony kostium z żółtą błyskawicą na klatce piersiowej.
Błyskawica widnieje też w logo AC/DC, australijskiego zespołu hardrockowego, założonego w Sydney w 1973 roku przez braci Angusa i Malcolma Youngów, który w piosence „Thunderstruck” śpiewa tak:
Thunder, thunder, thunder, thunder.
I was caught
In the middle of a railroad track
I looked round
And I knew there was no turning back
(...)
Znak ten znają także miłośnicy serii książek o Harrym Potterze J.K. Rowling, bowiem główny bohater ma na czole bliznę w kształcie błyskawicy. Zgodnie z fabułą, jest to pozostałość po użyciu przez Voldemorta zaklęcia przeciwko piętnastomiesięcznemu dziecku.
Dekoracja przedstawiająca Flasha, wykorzystana w promocji samochodu Kia Forte Koup na wystawie LA Auto Show w 2012 roku (Fot. tofuprod, CC BY-SA 2.0 ) A dobrze znany każdemu znak sygnalizujący, że coś znajduje się „pod napięciem”? Twórca tego oznakowania także wykorzystał najprostsze możliwe skojarzenia, malując błyskawicę, która kojarzy się z prądem. W tym zastosowaniu motywu błyskawicy nie można doszukiwać się żadnego ukrytego znaczenia.
Zastanawiając się nad znaczeniem poszczególnych oznaczeń nade wszystko należy mieć na uwadze, że rozmaite inicjatywy, firmy, instytucje tworząc swoje logo, znak firmowy zawsze wybierają jakiś symbol. To semantyczny środek stylistyczny, mający jedno dosłowne znaczenie oraz wiele ukrytych, które należy doprecyzować. Ich znaczenie ustalane jest arbitralnie. W teorii komunikacji przyjmuje się, że symbol to znak, przedmiot lub czyn oznaczający coś innego niż on sam, dzięki umowie zawartej pomiędzy członkami kultury, którzy go używają. Pamiętajmy o tym, że to twórcy/użytkownicy symbolu/loga definiują, a niekiedy redefiniują jego znaczenie. To oni ostatecznie są najlepszym źródłem do wyjaśnienia konkretnego symboli.
Przykładem, który może wpływać na międzykulturowe nieporozumienia jest gest kciuka podniesionego do góry, którego genezy można dopatrywać się w starożytnym Rzymie i walkach gladiatorów. Może on oznaczać aprobatę, ale w niektórych azjatyckich krajach symbolizuje coś zgoła odmiennego. Podobnie jest z symboliką barw. Biel w kulturze Zachodu to znak niewinności i czystości, jednakże już w Japonii i Indiach symbolizuje żałobę i nieszczęście. Podobnie jest z kolorem różowym, który Europejczykom może kojarzyć się z infantylnością, ale także stereotypowo traktowany jest jako „niemęski”. Tymczasem w Japonii to jeden z najpopularniejszych kolorów.
Barwy posiadają wiele znaczeń, a ich odczytanie uzależnione jest od kultury, którą reprezentuje osoba analizująca je. Nie bez przyczyny już malowidła na ścianach jaskiń paleolitycznych miały takie, a nie inne kolory. Mamy też barwy heraldyczne, ubiory sakralne czy kolory sygnalizacji drogowej. Jednym słowem kolory pełnią wiele funkcji - rozpoczynając od informacyjnej aż do symbolicznej. Kolor jest jedynie pewnym rodzajem medium, które niesie ze sobą konkretny kod, a jego właściwie odczytanie uzależnione jest od narzędzi, jakimi dysponuje osoba dekodująca. Co więcej, przyjmuje się, że barwy mają także ważne znaczenie dla budowania tożsamości zbiorowej oraz integracji społecznej - mamy przecież pomarańczową rewolucję, białe kołnierzyki, czarne koszule czy żółte kamizelki.
Przedstawiając powyższe przykłady chcieliśmy wskazać na wielowymiarowość i wieloznaczność symboliki stosowanej na przestrzeni dziejów.
Bibliografia:
- A. Gieysztor, Mitologia Słowian, Warszawa 2006.
- Dziennik Rozkazów z 19 czerwca 1937, nr 7, poz. 87.
- K. Jurek, Znaczenie symboliczne i funkcje koloru w kulturze [w:] Kultura – Media – Teologia, 2011 nr 6, s. 68-80.
- W. Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 2012.
- M. Kwapiński, Ryty i mity, Gdańsk 1987 .
- K. Moszyński, Kultura ludowa Słowian, cz. II, Warszawa 2010 (org. 1934)
- T. O’Sullivan, J. Hartley, D. Saunders i inn., Kluczowe pojęcia w komunikowaniu i badaniach kulturowych, Wrocław 2005.
- J. Strzelczyk, Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian, Poznań 2007
- M. Laprus (red.): Leksykon wiedzy wojskowej. Warszawa 1979.
- www.vaterland.pl
- www.wojsko-polskie.pl
