„Blizny po rozbiorach”. Pomocnik Historyczny POLITYKI – recenzja i ocena
„Blizny po rozbiorach”. Pomocnik Historyczny POLITYKI – recenzja i ocena
Autorami tekstów są historycy związani z Uniwersytetem Warszawskim, Instytutem Historii PAN, Niemieckim Instytutem Historycznym w Warszawie, ale także historycy niemieccy i litewski oraz znani i uznani popularyzatorzy historii.
Ciekawe jest rozłożenie akcentów tematycznych, albowiem samym rozbiorom poświęcone zostały dwa teksty. Nie można jednak czynić z tego zarzutu. Autorzy pomocnika postawili sobie za cel nie tylko przedstawienie przyczyn i przebiegu rozbiorów, ale także ich skutki i walkę o odzyskanie niepodległości. Chcieli także przeanalizować blizny pozostałe po rozbiorach. Lektura Pomocnika pozwala stwierdzić, że autorzy po raz kolejny wywiązali się ze swojego zadania znakomicie.
Teksty, jak w poprzednich edycjach, zostały podzielone na artykuły główne oraz tzw. detale. Wśród tych ostatnich znalazły się kalendarium, cenny słowniczek terminów ustrojowych, teksty poświęcone kulisom wyboru Wettynów na tron Polski, obradom Sejmu Niemego, fałszowaniu monety przez pewnego Hohenzollerna oraz sylwetkom pierwszych polskich bankierów. Moim zdaniem w detalach można było umieścić również przyczynki o sylwetkach grabarzy I RP – czyli władców Austrii, Prus, Rosji, ale także materiały poświęcone polskiej służbie dyplomatycznej i tajnym agentom, wpływowi kartografii na rozbiory Polski, które trafiły do tekstów głównych.
Artykuły główne zostały ułożone chronologicznie. Warto tu nadmienić jednak, że treść pomocnika została otwarta w nietuzinkowy sposób. Czytelnik nie znajdzie tutaj bowiem obszernego elaboratu na temat sytuacji Polski w XVIII w., ale esej pióra Stefana Chwina poświęcony posłowi ziemi nowogródzkiej Tadeuszowi Reytanowi, postaci unieśmiertelnionej w pamięci Polaków dzięki obrazowi Jana Matejki. Chwin przedstawił nie tylko życie posła, ale również dzieje mitu, którym jego postać obrosła w wieku XIX, by ostatecznie znaleźć się w panteonie osób, które oddały życie za Ojczyznę.
Teksty pióra Radosława Loli, Michaela G. Müllera, Miloša Řeznika dają znakomity obraz losów Polski oraz jej sąsiadów w XVII i XVIII w. Autorzy przedstawiają tło historyczne epoki, wnikliwie analizując kolejne niepowodzenia Rzeczypospolitej na arenie międzynarodowej oraz wynikające z tego problemy wewnętrzne. Radosław Lolo zwraca uwagę na destrukcyjną rolę magnatów, poczynając już od postaci Jana Zamoyskiego, którego choćby podstawa programowa z historii do szkoły podstawowej rysuje jako postać wybitną, a który nierzadko kierował się interesem prywatnym. Müller przedstawił zmiany geopolityczne w naszym regionie określanym jako „Północ”, w tym wzrost potęg Rosji i Prus, osłabienie Austrii, które doprowadziły do rozbiorów. Miloš Řeznik opisał natomiast dzieje unii polsko-saskiej, jej echo polityczne rezonujące jeszcze w XIX w., a także pamięć o niej w historiografiach polskiej i niemieckiej. Kolejne artykuły zostały poświęcone sytuacji Polski w szóstej dekadzie XVIII w. Andrzej Krajewski opisał stronnictwa i atmosferę polityczne u progu elekcji Stanisława Augusta Poniatowskiego, a także przebieg samej elekcji. Konrad Bobiatyński zarysował skomplikowane dzieje konfederacji barskiej oraz jej obraz w historiografii polskiej.
Pierwszemu rozbiorowi i jego wpływowi na gwałtowne próby reform ustroju i społeczeństwa Rzeczypospolitej poświęcili swoje artykuły Tomasz Targański i Tadeusz Cegielski. Z kolei połowiczne reformy wojskowe doby Sejmu Czteroletniego (ale także i te wcześniejsze) opisał Mirosław Nagielski. Adam Danilczyk ukazał burzliwy przebieg obrad Sejmu Czteroletniego, powstania kościuszkowskiego oraz dwóch ostatnich rozbiorów Polski.
Pomocnik nie ograniczył się wyłącznie do przedstawienia losów Polski w XVIII w. Opisane zostały również dzieje poszczególnych części Polski pod zaborami. O pruskiej Warszawie napisał Markus Nesselrodt, o losach Wielkopolski i jej roli jako spichlerza Rzeszy Grzegorz Krzywiec, zaś o Litwie Darius Staliūnas, Małopolsce pod rządami Habsburgów napisał M. Řeznik. Ciekawe uzupełnienie obrazu dziejów porozbiorowej Polski przynoszą teksty Agnieszki Pufelskiej i Dariusza Adamczyka. Autorka przedstawiła powstanie polskiego nacjonalizmu w XIX w. oraz uwarunkowujące go mity historyczne i jego wpływ na polskie społeczeństwo. Adamczyk skreślił interesujący los dziejów gospodarczych ziem polskich pod zaborami, próbując odpowiedzieć na pytanie, czy była to blokada czy katalizator postępu. Badacz zastanawia się także, czy rozbiory odmieniły peryferyjność naszej gospodarki, i czy ów status utrzymuje się do dzisiaj.
Podobnie jak w poprzednich wydaniach serii także i tutaj należy podkreślić znakomity walor literacki tekstów. Nie są one suchym opisem, ale przynoszą szereg ciekawych konstatacji i barwnych ciekawostek, np. o tym, który z monarchów musiał włamać się do skarbca królewskiego, aby uzyskać insygnia koronacyjne. Na pochwałę zasługuje również budząca uznanie warstwa graficzna. Ilustracje znakomicie wkomponowują się w tekst i uprzyjemniają lekturę.
Szeroki zakres tematyczny Pomocnika, wykraczający poza same rozbiory, jest wielką zaletą. Mamy tu ukazanie przyczyn i skutków rozbiorów Polski w wielopłaszczyznowej perspektywie (nie tylko czysto politycznej), a także porównanie losów państwa polsko-litewskiego z kulisami upadku innej słynnej republiki – Wenecji. Czytelnik może znaleźć również odpowiedzi na pytanie, co się stało, że Polska upadła w ostatniej dekadzie XVIII w, i jakie były skutki tego doniosłego faktu.
