Bitwa o twierdzę Brześć

Bitwa o twierdzę Brześć – zobacz też: Jesień 1939 r. w Prużanach i Brześciu

Michaił Tuchaczewski w 1920 r. (fot. RIA Novosti, domena publiczna).

4 lipca 1920 r., po otrzymaniu uzupełnień, komfront Michaił Tuchaczewski ruszył na czele wojsk Frontu Zachodniego – kierunkiem marszu oddziałów sowieckich na tym odcinku była Warszawa. W dwudniowych walkach pod Autą (4-6 lipca 1920 r.) siły polskiego Frontu Północno-Wschodniego straciły ok. 3 tysięcy jeńców i 16 dział, a przegrana bitwa zapoczątkowała odwrót wojsk polskich. 11 lipca 1920 r. Sowieci zajęli Mińsk, trzy dni później – Wilno, 19 lipca wkroczyli do Baranowicz i Grodna, a 23 lipca – do Pińska. Po zajęciu Wilna i obejściu polskich pozycji na północy 1. Armia gen. Gustawa Zygadłowicza musiała wycofać się nad Niemen, a 4. Armia gen. Leonarda Skierskiego cofała się nad rzekę Szczarę. Nie udała się również późniejsza obrona linii obu rzek, w związku z czym kontynuowano odwrót. Tym razem jego kierunkiem była linia Bugu.

23 lipca 1920 r. wojska Frontu Zachodniego miały zadać ostateczną klęskę siłom polskim i rozpocząć marsz na Warszawę nie później niż 12 sierpnia 1920 r. Polskie dowództwo zaś planowało zatrzymanie sowieckiego natarcia na linii Narwi i Bugu, gdzie skierowano tworzone pośpiesznie rezerwy. Wraz z końcem lipca Front Północno-Wschodni cofał się na linie Bugu i Narwi. Po zepchnięciu grupy gen. Władysława Junga za Narew oraz ulokowaniu się grupy gen. Daniela Konarzewskiego między Berezą Kartuską a Prużaną powstała licząca kilkadziesiąt kilometrów luka w linii polskiej obrony. W nią wtargnęły 2. i 17. Dywizje Strzelców. Po obu stronach linii kolejowej Łuniniec-Brześć cofała się Grupa Poleska gen. Władysława Sikorskiego, ale jej odwrót nie był wymuszony działaniami przeciwnika, tylko wydarzeniami na północnym odcinku frontu.

Wg planu Naczelnego Dowództwa 1. i 4. Armia oraz Grupa Poleska miały bronić linii Narew-Orlanka i Leśna-Brześć do 5 sierpnia 1920 r., żeby móc przeprowadzić skuteczny kontratak z rejonu Brześcia na linii Bug-Ostrołęka-Omulew. Kontratak pozwoliłby na zatrzymanie marszu wojsk Frontu Zachodniego. Operacja ta była możliwa jedynie pod warunkiem utrzymania twierdzy Brześć i jej przedmościa oraz pokonania 1. Armii Konnej Siemiona Budionnego, co pozwoliłoby na ściągnięcie części wojsk polskich z Galicji nad Bug.

27 lipca 1920 r. Grupa Poleska miała za zadanie odwrót w kierunku Brześcia oraz utrzymanie przedmościa na wschodnim brzegu Bugu. Przedmoście miało być miejscem, z którego polska armia przeprowadziłaby wspomniane wcześniej działania ofensywne. Ostatecznie gen. Władysław Sikorski, dowódca Grupy Poleskiej, opóźnił odwrót o jeden dzień osłaniając tym samym lewe skrzydło walczącej w Galicji 3. Armii gen. por. Zygmunta Zielińskiego. Siły polskie w Brześciu tworzyły 32. Pułk Piechoty (dowódca: mjr Władysław Tarwid), trzy bataliony etapowe oraz trzy baterie 16. Pułku Artylerii Ciężkiej. Nocą z 28 na 29 lipca 1920 r. przybył sztab Grupy Poleskiej do Brześcia, a za nim maszerowały siły główne Grupy, które do 30 lipca 1920 r. obsadziły teren przedmościa brzeskiego.

Most na Bugu w obrębie twierdzy w Brześciu (domena publiczna).

30 lipca 1920 r. pod Brześć podeszły wchodzące w skład sowieckiej 16. Armii 10. Dywizja Strzelców (od wschodu), 57. Dywizja Strzelców (od południowego wschodu) i 2. Dywizja Strzelców (od północnego wschodu). W tym samym czasie 8. Dywizja Strzelców miała za zadanie zajęcie rejonu Biała Podlaska-Piszczac. Tego samego dnia Sowieci rozpoczęli ostrzał artyleryjski miasta, a Polakom udało się ewakuować na zachód ok. 3 tys. wagonów z zapasami i sprzętem wojskowym.

31 lipca 1920 r. rano gen. Sikorski wydał następujące rozkazy. 15. i 22. PP oraz 4. Pułk Strzelców Podhalańskich miały zamknąć drogi z Kobrynia do Kowla i Włodawy na odcinku Jezioro Orzechowe-Wielkoryta. Zadaniami 1. Brygady 21. Dywizji Piechoty Górskiej były obsadzenie odcinka Wielkoryta-Zadworce oraz rozbudowa linii obrony poprzez wykorzystanie okopów niemieckich z czasów I wojny światowej. 32. PP i II Poznański Batalion Etapowy z grupy ppłk. Jana Słupskiego, wsparte dwoma pociągami pancernymi, miały za zadanie obronę częściowo ufortyfikowanego odcinka Zadworce-Tuchenicze oraz obsadę odcinka od fortu VIII twierdzy brzeskiej do torów kolejowych z Brześcia do Żabinki. 16. DP, mającej wsparcie pociągu pancernego, przydzielono odcinek okopów i fortyfikacji od Tuchenicz do Woroblina. Polacy mieli w odwodzie 1. pspodh. oraz dwa bataliony etapowe.

Polecamy e-book Mateusza Balcerkiewicza – „Wojna Jasia. Polski żołnierz w walce z bolszewikami”

Władysław Sikorski w 1923 r. (domena publiczna).

Jak przebiegały walki o Brześć i przedmoście brzeskie w dniach 31 lipca-1 sierpnia 1920 r.? 31 lipca 1920 r. oddziały sowieckiej 2. DS wyparły siły polskiej 16. DP za Bug i zagroziły Brześciowi od północy. Komandarm Nikołaj Sołłohub natychmiast wykorzystał ten sukces kierując na północny odcinek frontu większość sił 16. Armii. Dzień później przedmoście było bronione przez 10 polskich batalionów, a pozostałe oddziały organizowały obronę na swoich odcinkach. 1 sierpnia 1920 r. o godzinie 12:00 10. DS zaatakowała pozycje 32. PP w rejonie linii kolejowej Brześć-Żabinka.

Pierwszy atak został odparty przez piechotę polską, jednak dwie godziny po pierwszym ataku Sowietów rozpoczęło się koncentryczne natarcie siłami 2. DS na stanowiska batalionu etapowego i lewe skrzydło 32. PP. Batalion etapowy został zmuszony do odwrotu, a o godzinie 15:00 ponownie zaatakowała 10. DS, która przełamała polską obronę pod Rzeczycą i zmusiła siły ppłk. Słupskiego do odwrotu. Ów odwrót sił polskich z dotychczas bronionych odcinków spowodował panikę na tyłach oraz wśród żołnierzy artylerii i 32. PP, którzy wycofali się w kierunku dworca kolejowego. 32. PP wycofał się z fortów nr I, III, VIII i IX do Białej oraz wszedł w skład Grupy Poleskiej. Dopiero o godzinie 17:00 II batalion 1. pspodh. i I batalion 2. pspodh. przeprowadziły kontratak oraz odbiły z rąk Armii Czerwonej forty nr I i VIII, jednak z powodu braku łączności oddziały strzelców podhalańskich musiały przerwać atak i pozostać w zdobytych fortach.

W tym czasie Sowieci zaatakowali Brześć od północnego wschodu. Natychmiast wysłano tam I batalion 1. pspodh., który odbijając koszary grajewskie i fort nr II wyparł sowiecką 10. DS z Brześcia. Niestety i w tym przypadku nie udało się Polakom wykorzystać tego sukcesu. Ostatecznie, wskutek błędnej oceny sytuacji spowodowanej m.in. brakiem meldunków, 1 sierpnia 1920 r. o godzinie 22:00 gen. Sikorski wydał rozkaz odwrotu na lewy brzeg Bugu. Ostatnim punktem obrony twierdzy była cytadela, z której polscy żołnierze wycofali się nocą z 1 na 2 sierpnia 1920 r. i w zaciętej walce wręcz przebili się przez pierścień bolszewickiego okrążenia.

2 sierpnia 1920 r. gen. Sikorski miał zamiar odzyskać Brześć, jednak ten plan był niemożliwy do realizacji, ponieważ sowiecka 8. DS sforsowała Bug pod Pratulinem i ruszyła w kierunku Białej Podlaskiej, co mogło zagrozić uderzeniem na tyły Grupy Poleskiej. Tego samego dnia o godzinie 12:00 Armia Czerwona zajęła miasto opuszczone przez polskie oddziały. W bitwie o Brześć Polacy stracili łącznie kilkuset zabitych, rannych i wziętych do sowieckiej niewoli, a straty sowieckie mogły być prawdopodobnie wyższe. 6 sierpnia 1920 r. na podstawie decyzji Wodza Naczelnego Grupa Poleska została rozwiązana, 9. Dywizję Piechoty wcielono do 5. Armii gen. Sikorskiego, a dywizje 16. i 21. – do 4. Armii gen. Skierskiego.

Bibliografia:

• Bieszanow Władimir, „Polski czas” w Brześciu nad Bugiem, „Technika Wojskowa. Historia” 2012, nr 5.
• Bieszanow Władimir, Twierdza brzeska, tł. Witold Stefanowicz, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2012.
• Harasymow Stanisław, Zarys historii wojennej 32-go pułku piechoty, Zakłady Graficzne „Polska Zjednoczona”, Warszawa 1928.
• Encyklopedia wojskowa. T. I, red. Otton Laskowski, Wydawnictwo Towarzystwa Wiedzy Wojskowej i Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego, Warszawa 1931.
• Łagowski Stanisław, Szlakiem twierdz i ufortyfikowanych przedmości, Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, Pruszków 2005.
• Odziemkowski Janusz, Leksykon bitew polskich 1914-1920, Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, Pruszków 1998.
• Odziemkowski Janusz, Leksykon wojny polsko-rosyjskiej 1919-1920, Oficyna Wydawnicza „Rytm”, Warszawa 2004.
• Pepłoński Andrzej, Wywiad frontowy w okresie wojny polsko-bolszewickiej 1919-1920, „Słupskie Studia Historyczne” 1998, nr 6.
• Sroka Jerzy, Brześć nad Bugiem. Dzieje miasta i twierdzy, Wydawnictwo Antyk, Biała Podlaska 1997.
• Wawrzyński Tadeusz, Dowództwa frontów 1919-1920, „Biuletyn Centralnego Archiwum Wojskowego” 1997, nr 20.
• Wrzosek Mieczysław, Wojny o granice Polski Odrodzonej, Wiedza Powszechna, Warszawa 1992.
• Pola bitew wczoraj i dziś, red. Andrzej Olejko i in., Wydawnictwo Napoleon V, Oświęcim 2013.
• Szlakiem oręża polskiego. Vademecum miejsc walk i budowli obronnych. T. 2, poza granicami współczesnej Polski, red. Wiesław Wysocki, Wydawnictwo „Gamb”, Warszawa 2005.

Redakcja: Paweł Czechowski

Kupuj świetne e-booki historyczne i wspieraj ulubiony portal!

Regularnie do sklepu Histmaga trafiają nowe, ciekawe e-booki. Dochód z ich sprzedaży wspiera działalność pierwszego polskiego portalu historycznego. Po to, by zawsze był ktoś, kto mówi, jak było!

Sprawdź dostępne tytuły pod adresem: https://sklep.histmag.org/