Barwy kirkutów – polichromie na cmentarzu żydowskim w Pabianicach
Cmentarz żydowski w Pabianicach założony został około roku 1840 i znajduje się u zbiegu obecnych ulic Śniadeckiego i Jana Pawła II. Teren ogrodzony jest betonowym murem, a na kirkut można wejść dwoma bramami, na co dzień zamkniętymi. Klucze do nich znajdują się jednak w Urzędzie Miasta Pabianic, które bez większych problemów udostępnia je chętnym do zwiedzenia tego miejsca.
Kirkut w Pabianicach widziany od strony ulicy Jana Pawła II (fot. Alicja Młyńska) Jak pisze Alicja Dopart, nie jest znana dokładna data powstania cmentarza. Pierwotnie żydowscy mieszkańcy Pabianic (w 1794 roku miało ich być zaledwie 15, jednak ich liczba stopniowo wzrastała i sto lat później wynosiła już 5 tysięcy, natomiast przed wybuchem II wojny światowej w Pabianicach mieszkało od 8.500 do 9.000 osób pochodzenia żydowskiego) należeli do gminy w Łasku i tam znajdował się ich cmentarz. Wzrost liczby pabianiczan narodowości żydowskiej spowodował jednak, że w roku 1836 postanowili oni założyć własną gminę oraz wyznaczyć cmentarz w pobliżu miasta.
Likwidacja getta w Pabianicach Kres pabianickiej gminy przyniósł 1942 rok. 16. maja tegoż roku teren pabianickiego getta otoczyły oddziały SS, a Żydzi zostali zmuszeni do przejścia na miejscowy stadion gdzie dokonano selekcji. Część z nich przewieziono do obozu koncentracyjnego w Chełmnie nad Nerem, część przetransportowano do getta w Łodzi. Eksterminacja blisko 9 000. pabianickiej populacji żydowskiej spowodowała, że w mieście narodowość ta w praktyce przestała funkcjonować.
Kirkut początkowo zajmował obszar 1,7 ha. W roku 1968 pomniejszono jego teren kosztem obiektów spółdzielni mieszkaniowej. W najbliższym sąsiedztwie cmentarza powstała zaś kotłownia. Obecnie powierzchnia cmentarza wynosi 0,78 ha i znajduje się na nim około 600 nagrobków, z czego większość zapisana jest z języku hebrajskim a także mała liczba macew z inskrypcjami w języku polskim (z lat 1894–1901).
Macewy pabianickie (fot. Alicja Młyńska) Wśród pochowanych są m.in. krewni historyka – znawcy regionu – Maksymiliana Barucha (nagrobek Rozalii z Glüksmanów Baruchowej z inskrypcją po polsku). Znajduje się tam również symboliczny grób – zamordowanej przez hitlerowców w 1943 roku – rodziny Tośków.
Znaczenie polichromii
Ogromną wartością pabianickiego kirkutu są odrestaurowane polichromie, obecnie bardzo rzadko spotykane na żydowskich cmentarzach. Jak pisze Andrzej Trzciński, jeden z badaczy żydowskich cmentarzy w Polsce: „w świadomości powszechnej obraz żydowskiego cmentarza nie kojarzy się z barwnością, a przecież większość nagrobków, zwłaszcza na cmentarzach w małych miasteczkach była polichromowana”.
Macewa z bogatą polichromia przedstawiającą księgi – symbol wiedzy i znajomości ksiąg religijnych (fot. Sebastian Adamkiewicz) Polichromie na nagrobkach pełniły zarówno funkcję typowo estetyczną, reprezentacyjną, ale także pragmatyczną – zapis na nagrobku stawał się wszak wyraźniejszy dzięki użytym kolorom. Ponadto, polichromia ożywiała surowość samego kamienia dodatkowo zdobiąc macewę.
Do malowania macew używano zazwyczaj 4 podstawowych kolorów – czerwieni, błękitu, złota i srebra. Na przełomie XIX i XX wieku polichromowano także całe nagrobki na czarno, z malowanymi na nich złotymi lub srebrnymi literami. Miały one imitować granit, dzięki temu zyskiwały posmak wystawności i nowoczesność.
Przykład czarnej polichromii z białą inskrypcją (fot. Sebastian Adamkiewicz) Duże znaczenie miała kolorystyka polichromii. Jak pisze Andrzej Trzciński: „kolory symbolicznych wizerunków przedmiotów, roślin, zwierząt przedstawianych na macewie najczęściej nawiązują do barw lokalnych (naturalnego koloru przedmiotu, odpowiadającego rzeczywistości)”. Świeczniki na nagrobkach kobiet starano się więc barwić farbą srebrną, złotą, złotym ugrem lub żółcią. Podobne kolory przybierały misy, dzbany, korony, wazy przy stylizowanym drzewie życia oraz korony. Regały z książkami spotykane na grobach uczonych w piśmie mają kolor nawiązujący do drewna – brąz, ugier, bordo. Księgi natomiast przedstawiane były w szerokim zestawie barw. Ciekawy zestaw barw prezentują przedstawiane na nagrobkach dłonie. Bywają one najczęściej białe, czarne, żółte lub czerwone. Drzewa życia – często złamane – bywają zielone z brązowym czy czarnym pniem. Naturalną maść zachowują lwy, jelenie lub inne zwierzęta przedstawiane na macewach. Niekiedy jednak spotyka się również błękitne lub srebrne jelenie i złote lwy.
Złamane drzewa życia oznaczające tragiczną śmierć (fot. Sebastian Adamkiewicz) Do szczegółów polichromowanych nagrobków należą – kolory samego nagrobka i tła dla inskrypcji. Tło najczęściej bywało białe, z czasem także czarne. Biel symbolizowała cielesną i duchową czystość jak też światło, była kolorem kapłanów. Czerń natomiast był kolorem dominującym w powszechnym ubiorze Żydów. Kolejnym elementem macew jest pole nad łukiem zwieńczenia, najczęściej bywało malowane na kolor ultramaryny (niebieski), jako symbol "Boga i kolor przykrycia Namiotu Zgromadzenia".
Zestawienie symboliki macew na pabianickim cmentarzu Do wyróżniania imienia zmarłego, daty śmierci bądź ewentualnych tytułów używano najczęściej czerwieni i żółci, potem także srebra i złota. Czerwień i purpura symbolizowały najwyższe zaszczyty, godności, poważanie i przepych.
Cmentarz czy wysypisko śmieci
Cmentarz w Pabianicach jest jednym z przykładów dość dobrze zachowanego kirkutu z wieloma macewami i bogatą symboliką (w porównaniu choćby do gdańskiego cmentarza żydowskiego). Choć jego stan uznać można za dobry to niepokoić może traktowanie go przez niektórych mieszkańców miasta.
Śmieci wyrzucone na teren kirkutu (fot. Sebastian Adamkiewicz) W czasie mojej wizyty, tuż przy jednej z bram wejściowych, zauważyć można było przerzucone przez płot worki śmieci z odpadami domowymi. Jak poinformowała portal Histmag Gmina Żydowska w Łodzi – właściciel cmentarza – przypadki zaśmiecania kirkutów – nie tylko w Pabianicach – nie są rzadkością. Można wręcz mówić o pewnym społecznym problemie jakim jest traktowanie tych obiektów jako swoistych wysypisk śmieci.
W rozmowie z redaktorem Sebastianem Adamkiewiczem prezydent miasta Pabianic – Zbigniew Dychto – obiecał, że będzie monitorował sprawę zaśmiecania cmentarza. – „Ludzie często zamiast opłacać wywózkę śmieci wolą wyrzucić je do lasu, lub na obiekty według nich nie używane. Staramy się z tym walczyć” – podkreślił. Do niedawna śmieci na terenie kirkutu znajdowały się jednak nadal.
Przewrócona macewa z symbolem biblioteki (fot. Sebastian Adamkiewicz) Trudno zachowania te tłumaczyć jedynie brakiem kultury. Nie sądzę, że jest to spowodowane antysemityzmem. Być może winna jest tu jedynie zwyczajna głupota i brak wyobraźni. Warto jednak, aby zabytki kultury żydowskiej przetrwały kolejne dziesięciolecia, przynajmniej takim stanie, w jakim znajdują się obecnie, a lokalni mieszkańcy traktowali je z należną im estymą.
Bogato zdobiona macewa (fot. Sebastian Adamkiewicz) 
Macewa z pięknie zachowaną płaskorzeźbą przedstawiająca jelenia i dzban z wodą. Jeleń to sposób przedstawienia imienia zmarłego – Cwi/Naftali/Hirsz, natomiast dzban mówi, że zmarły był lewitą (fot. Alicja Młyńska) Bibliografia:
- Burchard P., Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce, Warszawa 1990.
- Trzciński A., Polichromia nagrobków na cmentarzach żydowskich w Polsce południowo-wschodniej, „Polska Sztuka Ludowa”, R. XLIII: 1989, nr 1–2, s. 63–64.
- Peska R., Skazani na zagładę. Żydzi w Pabianicach 1794–1998, Pabianice 1999.
- Łagiewski M., Macewy mówią, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991.
- Rozmus D., De Judeorum arte sepulcrali. Motywy artystyczne w żydowskiej sztuce sepulkralnej w ostatnich dwustu latach na przykładzie cmentarzy w Będzinie, Czeladzi, Olkuszu, Pilicy, Żarnowcu i Sławkowie, Kraków 2005.
- Monografia Pabianic powiat miejski Pabianice województwo łódzkie, oprac. H. Rogowska, Warszawa 1971.
- Dopart A., Tryptyk – historia cmentarzy pabianickich, t. 1: Stary Cmentarz Katolicki w Pabianicach 1824–2004, Pabianice 2008.
- O pabianickim cmentarzu żydowskim
- Kirkut pabianicki
- O pabianickim kirkucie na stronie Wirtualny Sztetl
