Anna B. Kowalska, Marek Dworaczyk – „Szczecin wczesnośredniowieczny. Nadodrzańskie centrum” – recenzja i ocena
Autorzy tego tomu to archeolodzy pracujący Instytucie Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w Szczecinie, którzy podjęli się opracowania i zanalizowania materiałów pozyskanych podczas prac prowadzonych w latach 50. i 60. XX w. Prowadzono wtedy olbrzymie badania na terenie całego kraju, mające uświetnić obchody tysiąclecia państwa polskiego. Niestety duża część pozyskanych wtedy zabytków przez długie lata leżała w magazynach, czekając na kompleksowe opracowanie. Zadania tego odnośnie najwcześniejszych dziejów Szczecina podjęła się dwójka badaczy: Anna Bogumiła Kowalska oraz Marek Dworaczyk.
Ich monumentalne dzieło zostało podzielone na kilka części tak, aby w pełni wykorzystać zgromadzone materiały. We wprowadzeniu zostały nakreślone ramy chronologiczne prezentowanych ustaleń. Obejmują one okres od VIII w. po moment nadania miastu prawa magdeburskiego w 1237 roku. Autorzy przedstawili także stan badań archeologicznych i ich historię aż do badań z początku XX w.
Rozdział II został w całości poświęcony przedstawieniu XXXII warstw archeologicznych wydzielonych na tym stanowisku. Schemat prezentacji poszczególnych poziomów jest stały i obejmuje strukturę warstwy, jej zawartość oraz interpretację. Ta część książki ma olbrzymi walor poznawczy oraz dokumentacyjny, ponieważ zawiera kompletne zestawienie pozyskanego materiału wraz z dobrym opisem oraz klarownym wytłumaczeniem. Jednakże należy zauważyć, iż ta partia dzieła będzie najtrudniejsza do przebrnięcia dla czytelnika, który nie miał wcześniej styczności z typową literaturą archeologiczną. Część ta została zakończona synchronizacją ustaleń uzyskanych z wykopu przy rynku warzywnym z danymi pozyskanymi w rejonie innych wykopów na terenie miasta. Warto tu także zaznaczyć, że odbiór tej partii książki został ułatwiony poprzez umieszczenie licznych rycin oraz planów doskonale współgrających z opisem. Dodatkowo szczegółowe wyliczenie wszystkich zabytków zostało umieszczone w postaci tabel na końcu książki.
Rozdział III został w całości poświęcony analizie zabudowy mieszkalno-gospodarczej. Autorzy zaprezentowali nie tylko sposoby wznoszenia konstrukcji, ale także jasno określili kryteria, jakimi się posłużono w celu ustalenia ich funkcji. W tej części postarano się także zilustrować, w jaki sposób mogło funkcjonować typowe gospodarstwo domowe i jak organizowano przestrzeń w obrębie działek mieszkalnych. Znajdziemy tu też próbę rekonstrukcji wyglądu ulic wczesnośredniowiecznego Szczecina. Niejako dopełnieniem tej części jest kolejny rozdział, w którym autorzy prezentują rozwój urbanistyczny miasta. Także tutaj zmiany zostały przedstawione w ujęciu chronologicznym i skorelowane z poszczególnymi warstwami archeologicznymi.
W części V znajdziemy wiele informacji odnośnie życia codziennego mieszkańców Szczecina. Naświetlono tu dokładnie różne aspekty funkcjonowania zarówno jednostki, jak i rodziny we wczesnośredniowiecznym mieście. Będziemy mogli dowiedzieć się więc nie tylko, jak wyglądało wyposażenie domu czy narzędzia, jakimi posługiwali się ówcześni rzemieślnicy, ale także jak wyglądało tamtejsze rybołówstwo, co noszono przy sobie jako rzeczy osobiste, jaka biżuteria była modna, a nawet czym bawiły się dzieci. Oczywiście także i te fragmenty są bogato ilustrowane, dzięki czemu nie musimy sobie wyłącznie wyobrażać tego, o czym piszą autorzy.
Na zakończenie archeolodzy prezentują analizę wyrobów ceramicznych. Znów jest to część pisana dość hermetycznym językiem i przeznaczona głównie dla badaczy obeznanych w tej tematyce. W ostatnim rozdziale zaprezentowano obraz wczesnośredniowiecznego Szczecina, jaki wyłania się z analizy źródeł archeologicznych. W ujęciu chronologicznym zaprezentowano, jak zmieniał się obraz miasta, jego mieszkańców, a także teren wokół niego kształtowany przez tamtejszą ludność. Jest to bardzo dobre zebranie i podsumowanie wątków, które wynikają z poszczególnych części całej pracy. Całość książki zamykają liczne tabele, prezentujące materiał zebrany podczas prac terenowych.
„Szczecin wczesnośredniowieczny” to niewątpliwie pozycja bardzo solidna. Minusem tej publikacji są fragmenty pisane z myślą o określonych odbiorcach – czyli innych badaczach. Wynika to jednak z samego założenia tego dzieła, które już w zamyśle miało być kompleksową prezentacją materiału archeologicznego pozyskanego w latach 50. i 60. XX. W związku z tym niektóre rozdziały mogą wydawać się czytelnikowi spoza kręgu badaczy zajmujących się pokrewną tematyką po prostu nudne. Nie da się jednak tego powiedzieć o partiach, które prezentują nam obraz żywego miasta Szczecina z jego drewnianą zabudową. Dzięki licznym planom prezentującym topografię możemy sobie wizualizować to centrum osadnicze. Mocną stroną jest także duża ilość ilustracji, pozwalających nam nieomal zobaczyć ludzi z tamtej epoki, którzy przechadzają się po mieście, być może idąc na targ czy na ryby. Możemy sobie nawet wyobrazić dzieci biegające z drewnianymi zabawkami po zatłoczonych ulicach Szczecina.
Reasumując, jest to książka warta polecenia. Gdy zestawimy jej cenę z objętością i zawartością, niewątpliwie musimy uznać, iż proporcje zostały tu zachowane. Oczywiście jest to pozycja bardzo przydatna dla osób zajmujących się archeologią miast wczesnośredniowiecznych, ale także pasjonaci chcący poznać realia życia ówczesnych ludzi nie będą rozczarowani i znajdą w niej coś dla siebie.
Redakcja i korekta: Agnieszka Kowalska
