Andrzej Garlicki – „Siedem mitów Drugiej Rzeczypospolitej” – recenzja i ocena

„Siedem mitów drugiej Rzeczypospolitej” jest ostatnią pracą, swoistym pogrobowcem zmarłego niedawno prof. Andrzeja Garlickiego. Już nazwisko autora jest marką samą w sobie. Kojarzą je wszyscy miłośnicy historii XX stulecia. Do głównych zainteresowań uczonego należał właśnie okres II Rzeczypospolitej, a opus magnum profesora jest jego potężna praca habilitacyjna „Józef Piłsudski 1867–1935”, łącząca w sobie cechy biografii i historii politycznej Polski w tym okresie. Wśród innych zainteresowań autora można wymienić okres stalinizmu w Polsce.

Omawiana tu książka jest na dobrą sprawę zbiorem siedmiu artykułów naukowych, w których autor porusza najbardziej, według niego, zmitologizowane fragmenty historii II Rzeczypospolitej. Między poszczególnymi rozdziałami nie ma żadnego związku, każde zagadnienie zostaje omówione dokładnie i osobno. Jeśli ktoś oczekuje od pracy prof. Garlickiego polemiki z książkami innych współczesnych historyków – zawiedzie się. Autor nie wskazuje w szkicach źródeł niedomówień w kontekście omawianych przezeń zagadnień. Za punkt odniesienia niech posłuży Czytelnikowi własna świadomość historyczna.

Poszczególne eseje tyczą się tylko historii politycznej. Nie uświadczymy tu realistycznego obrazu polskiego społeczeństwa w tym okresie ani prawdziwego obrazu polskiej armii. Nie przeczytamy też niczego na temat wizji i idei polityków z omawianego okresu. Prof. Garlicki porusza się tylko na gruncie faktów, nawet w eseju poświęconym koncepcji prometejskiej, co zresztą prowadzi do bardzo ciekawej konkluzji, która (przynajmniej niektórym) może zagmatwać mit założycielski II RP.

Autor porusza się w dobrze sobie znanym obszarze badań, co widać w każdym szkicu. Paradoksalnie staje się to przekleństwem i zaletą całej pracy. Przekleństwem, ponieważ osoba, która wcześniej nie interesowała się bliżej historią polityczną II RP lub przeczytała jedną jakąś bardziej ogólną pracę na ten temat (mimo całej sympatii do tych książek mam tu na myśli np. „Gorzką chwałę” Jamesa T. Watta i odpowiednie fragmenty „Bożego igrzyska” Normana Daviesa), nie będzie się po prostu orientować, o co chodzi. Profesor Garlicki nie rozprawia się po prostu z „mitem”, szczegółowo wyjaśnia poszczególny problem, jego genezę, istotę, oraz bardzo celnie podsumowuje, wszystko to czyni jednak w dużym skrócie, co w niektórych esejach daje wrażenie chaosu. Do tej grupy zaliczyłbym pierwsze rozdziały książki poświęcone koncepcji prometejskiej i relacjom państwo-Kościół. Z drugiej strony mamy tekst na temat zabójstw politycznych w II RP. Mimo całej stricte naukowej otoczki czyta się go jak powieść kryminalną.

Jak już przed chwilą zauważyliśmy, każdy z esejów spełnia kryteria pracy naukowej. Mamy więc przypisy, bogatą bibliografię czy wreszcie ulubione teksty źródłowe. Profesor Garlicki po raz kolejny udowodnił, że potrafi cytować źródła w sposób niemęczący czytelnika, co w moim odczuciu jest wielkim walorem pracy naukowej. Nie wszyscy historycy posiadają przecież taką umiejętność. Co ciekawe, w bazie źródłowej znajdziemy tak klasyczne pozycje dla tego okresu, jak „Pierwsze piętnastolecie Polski niepodległej” Adama Próchnika czy „Historia polityczna Polski, t. II” Władysława Pobóg-Malinowskiego, co zwraca uwagę na to, jak dokładnie trzeba czytać źródła. Na dobrą sprawę można powiedzieć, że prof. Garlicki nie napisał nic nowego, jedynie dokładniej przestudiował materiał źródłowy i wyciągnął z niego pomijane czy też niechętnie odczytywane fragmenty.

Ze względu na zawarte w niej treści praca prof. Garlickiego jest publikacją niezwykle wartościową. Powinna znaleźć się na półkach każdego, kto interesuje się bliżej II Rzeczpospolitą czy historią polityczną Polski w ogóle. Ze względu na dość dokładne podejście do poszczególnych zagadnień można spokojnie powoływać się na nią we własnych artykułach i opracowaniach naukowych.

Profesor Garlicki wielkim historykiem był! „Siedem mitów drugiej Rzeczypospolitej” potwierdza tylko tą tezę (okrzyk?). Książka jest bardzo ciekawym urozmaiceniem współczesnej historiografii ukierunkowanej na II Rzeczpospolitą. Już sam fakt, że mówi o „mitach”, czyni ją niezwykle ciekawą i wartościową. Nawiasem mówiąc, Czytelnik po przeczytaniu tej książki powinien nie tylko rozważyć kwestię swojej wiedzy na temat II RP, ale też zwrócić uwagę na stopień zatarcia prawdy historycznej w powszechnej świadomości.

Zobacz też:

• Profesor Andrzej Garlicki 1935–2013;
• Spór o mit założycielski Drugiej Rzeczypospolitej, czyli dlaczego świętujemy 11 listopada?

Redakcja i korekta: Agnieszka Kowalska