Aleksandr Zarubin, Wiaczesław Zarubin – „Bez pobieditieliej. Iz istorii grażdańskoj wojny w Krymu” – recenzja i ocena

Polacy tereny te kojarzą z Sonetami Krymskimi Adama Mickiewicza czy Trylogią Henryka Sienkiewicza. Wielu naszych rodaków odwiedzających w celach wypoczynkowych półwysep ma też w pamięci konferencję w Jałcie z 1945 roku, która na zawsze zmieniła kształt Europy Wschodniej oraz ciężkie walki Wehrmachtu z Armią Czerwoną o Sewastopol w 1942 i 1944 roku. Rzadko wspomina się natomiast o tragicznym epizodzie historii Krymu z lat 1917 – 1921. Okres ten, obok czystek stalinowskich z lat trzydziestych, dramatu II wojny światowej i powojennej działalności władzy radzieckiej, był jednym z najtragiczniejszych w historii półwyspu.

O dramatycznych przeżyciach, nadziejach i rozczarowaniach w życiu Tatarów krymskich, Rosjan, Ukraińców, Polaków, Żydów, Greków, Ormian i Karaimów opowiada monografia Bez pobieditieliej. Iz istorii grażdańskoj wojny w Krymu (Bez zwycięzców. Z historii wojny domowej na Krymie). Autorami tej książki są bracia Aleksander Zarubin i Wiaczesław Zarubin. Omawiana przeze mnie pozycja jest wznowieniem. Po raz pierwszy została opublikowana w 1997 roku. Jej autorzy są uznanymi i utytułowanymi historykami. Zmarły w 2003 roku Aleksander Zarubin miał na swoim koncie około 60 prac o charakterze naukowym. Oprócz działalności badawczej Aleksander Zarubin zajmował się fantastyką. W roku 1990 i 2002 opublikował dwa zbiory opowiadań Ogólny ekwiwalent oraz Przez i w dół ćmy. Trzecim polem aktywności zawodowej Aleksandra Zarubina było dziennikarstwo. Współpracował między innymi z takimi gazetami jak „Krymska Prawda”, „Krymski Komsomolec”, „Taurydzkie Wiadomości”, „Wolny Krym”, „Mieszczańska Gazeta”, „Południowa Stolica”, „Krymski Czas”, „Nowe Czasy” czy „Kuzbas”.

Wraz z bratem Wiaczesławem Zarubinem, historykiem, deputowanym Głównej Rady Krymu (w latach 1990 – 1994), założycielem Państwowego Komitetu Ochrony Pomników Historii i Kultury (obecnie Republikański Komitet Autonomicznej Republiki Krym Ochrony Dziedzictwa Kultury) za pracę Bez zwycięzców. Z historii wojny domowej na Krymie otrzymał w 1998 roku nagrodę Autonomicznej Republiki Krym.

Książka braci Zarubinów składa się z pięciu części podzielonych na podrozdziały. Dotyczy jednego z najciekawszych i najdramatyczniejszych okresów w dziejach półwyspu – czasów od rewolucji lutowej 1917 roku do przewrotu październikowego, obcej interwencji i wojny domowej. Autorzy nie ograniczyli się jednak wyłącznie do tego zakresu czasowego. We wstępie oraz pierwszej części pracy opisali szeroko stosunki społeczne i polityczne panujące na Krymie jeszcze na długo przed wybuchem I wojny światowej. Skupili się również na jak najszerszej prezentacji funkcjonowania mniejszości etnicznych zamieszkujących religijnych zamieszkujących Krym, a więc: Żydów, Greków, Ormian, Polaków. Przy tym cały czas mieli w pamięci całokształt relacji tatarsko – rosyjskich na półwyspie od czasów całkowitego opanowania go przez Rosjan w 1783 roku, kiedy to ostatni z chanów Sahin Girej złożył rządy na Krymie. W następnych częściach swej książki bracia Zarubin przedstawili sytuację na Krymie w czasie rewolucji lutowej, gdy Tatarzy krymscy podjęli walkę o własne niezależne państwo. Opisali drogę, jaką wówczas przebyli i trudny bój o utrzymanie spójności wewnątrzetnicznej do momentu, gdy stali się partnerami w nierzadko trudnych kontaktach z Rządem Tymczasowym. Autorzy w swej pracy szeroko zaprezentowali znaczenie przewrotu październikowego dla Tatarów krymskich, który przyniósł im efemeryczną niepodległość w postaci Krymskiej Republiki Ludowej. Twór ten miał być w założeniu państwem suwerennym i ojczyzną dla wszystkich mieszkańców Krymu, ale jego żywot okazał się bardzo krótki. Bracia Zarubin w swej pracy pokazali tytaniczny wysiłek, jaki Tatarzy krymscy włożyli w próby stworzenia nowoczesnego państwa, które zakładało równy podział władzy, dopuszczało do udziału w rządach kobiety, wolność poglądów i wyznania. Wskazali na to, jak wielką wagę przykładała do edukacji kobiet i mężczyzn Narodowo Tatarska Partia „Milli Firka”. Na równi z wysiłkami Tatarów autorzy pokazali również działalność innych ugrupowań na Krymie, wśród których byli między innymi Konstytucyjni Demokraci (Kadeci), Partia Socjalistów – Rewolucjonistów (eserowcy) czy bolszewicy. Tym ostatnim w pracy Bez zwycięzców poświęcono dużo miejsca. Oni to bowiem w 1918 roku uchwycili na Krymie ster władzy w swe ręce i zaprowadzili krwawe porządki. Autorzy szeroko przedstawili straty, jakie w wyniku tych rządów poniosła społeczność Krymu. Zaprezentowano tragiczne losy miejscowej społeczności oraz ludzi, którzy w wyniku przesunięcia się frontów w czasie I wojny światowej i wrzenia rewolucyjnego schronili się na Krymie. W dalszych częściach pracy omówiono kwestie funkcjonowania ludności półwyspu krymskiego w warunkach okupacji Niemiec i Austro-Węgier po zawarciu traktatu w Brześciu Litewskim. Wyczerpująco przedstawiono relacje Tatarów krymskich w nowej rzeczywistości i ich próby wybicia się na niepodległość oraz tzw. „drugie przyjście bolszewików” po zakończeniu okupacji i upadku hetmanatu Pawła Skoropadskiego. Autorzy nie zapomnieli również o okresie, gdy Krym znalazł się pod rządami białogwardzistów – generałów Aleksandra Denikina i Piotra Wrangla. Na szczególną uwagę zasługuje ostatnia część pracy. Jest to swego rodzaju szeroki epilog tego, co stało się po ewakuacji resztek wojsk białogwardyjskich generała Piotra Wrangla z Krymu w listopadzie 1920 roku. Autorzy w tej części swej książki opisali przejęcie Krymu przez bolszewików i terror w wykonaniu Beli Kuna. Po zajęciu Krymu przez czerwonoarmistów w listopadzie 1920 roku piastował on funkcję przewodniczącego Obwodowego Komitetu Rewolucyjnego – Obrewkomu. Krwawe represje wywołane przez niego spowodowały przedłużenie zbrojnego oporu na Krymie. Jednocześnie, oprócz opisania tragicznych wydarzeń tego okresu, autorzy omawianej pracy skoncentrowali się na podsumowaniu tego, co narodowy ruch tatarski zrobił dla ocalenia spójności Tatarów Krymskich oraz tego, jak Tatarzy próbowali przetrwać w nowej rzeczywistości.

Autor recenzji jest zarazem autorem rozdziału „Krym. Od Scytów do Rosjan” w książce „Źródła Nienawiści: Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych” pod redakcją Kamila Janickiego – wspólnym projekcie wydawniczym „Histmaga” i Instytutu Wydawniczego Erica (s. 365-402).

Pozycja braci Zarubinów Bez zwycięzców, jest godną polecenia zarówno dla badaczy zajmujących się historiografią tego regionu, jak również dla tych, którzy planują odwiedzić Krym. Mocną stroną tej pracy jest niewątpliwie szerokie wykorzystanie materiałów archiwalnych przechowywanych w Państwowym Archiwum Autonomicznej Republiki Krym – GAARK. Jednocześnie należy zauważyć, że autorzy nie zamknęli się tylko na narracji w kontekście relacji Tatarzy krymscy – Rosja carska i bolszewicka – Ukraina – białogwardziści. Bracia Zarubin prowadząc narrację pokazali Krym w znacznie szerszej optyce. Przedstawili półwysep z perspektywy wieloetnicznej. Wskazali na zaangażowanie Polaków i Tatarów z ziem polskich zaboru rosyjskiego w walkę o suwerenność Krymu. Uwypuklili również, co ważne, nowoczesne podejście Tatarów do udziału kobiet w życiu publicznym i ich praw. Sprawa ta, jak wiadomo, nie tylko w świecie muzułmańskim jest nadal żywa.

Minusem pracy jest rzucający się w oczy brak sprawnej korekty i redakcji. Widoczny jest również brak map oraz ilustracji, a w szczególności zdjęć tych postaci, które wpłynęły na wydarzenia omawiane w książce. Podczas lektury zauważyłem adnotacje, które były przeznaczone najprawdopodobniej dla redaktora lub dla autora i powinny były zostać usunięte w procesie wydawniczym. Dla niektórych odbiorców problematyczne może się okazać również umieszczenie przypisów na końcu każdego rozdziału. Są to jednak drobne niedogodności. Czas, który poświęciłem na lekturę tej pracy nie był stracony. Była to bardzo interesująca podróż w czasie, a jednocześnie szansa na częściowe zaznajomienie z zasobem Archiwum Autonomicznej Republiki Krym. Szkoda tylko, że historycy, lub miłośnicy historii nie znający języka rosyjskiego nie będą mieć okazji się z nią zapoznać.

Zobacz też

• „Źródła Nienawiści: Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych” /red. K. Janicki/
  
• Dariusz Wierzchoś – „Generał Piotr Wrangel”

Zredagował: Kamil Janicki