Agnieszka Łuczak - „Utracone decorum” – recenzja i ocena
II Rzeczpospolita jak żadne inne państwo w trakcie drugiej wojny światowej ucierpiała pod względem strat w dziedzinie kultury. Wiele bezcennych dzieł sztuki zostało skradzionych a ich los pozostaje nieznany, inne zostały zaś bezpowrotnie zniszczone. Łupem wyspecjalizowanych organizacji czy też zwykłych żołnierzy padały obrazy, rzeźby, przedmioty z metali szlachetnych, zbiory biblioteczne i archiwalne. Do dziś szacuje się straty Polski na 516 tys. pojedynczych obiektów zabytkowych, choć niektórzy historycy twierdzą, że dane te należy podwoić a nawet potroić. Temat grabieży, wciąż mocno zapomniany w historiografii, porusza w swojej pracy Agnieszka Łuczak. Jej książka „Utracone decorum. Grabież dóbr kultury z majątków ziemiaństwa polskiego w Wielkopolsce w czasie okupacji niemieckiej w latach 1939 – 1945” ukazała się nakładem poznańskiego oddziału Instytutu Pamięci Narodowej. Publikacja jest wersją pracy doktorskiej autorki, na co dzień sprawującej funkcję naczelnika Oddziałowego Biura Edukacji Publicznej poznańskiego IPN.
Książka dzieli się na sześć rozdziałów, poprzedzonych wstępem. We wprowadzeniu autorka wyjaśnia czytelnikowi cel pracy, którym jest przedstawienie strat kulturalnych ziemiaństwa wielkopolskiego w okresie 1939 – 1945 oraz próba rekonstrukcji wyposażenia siedzib ziemiańskich w Wielkopolsce. Wstęp informuje także o zarysie stanu badań, granicach chronologicznych i terytorialnych, strukturze pracy, krytyce użytych źródeł. W końcu, autorka wyjaśnia nam także czym jest użyte w tytule „decorum”: decorum rozumieć należy jako spójny zestaw symboli materialnych i duchowych, a więc elementy zagospodarowania przestrzennego, siedliska, wyposażenia mieszkania oraz zwyczaje i obrzędy.
Dwa pierwsze rozdziały nie poruszają bezpośrednio problematyki grabieży dóbr ziemiańskich, lecz stanowią jedynie wprowadzenie. W rozdziale pierwszym autorka przedstawiła portret ziemiaństwa na terenie Wielkopolski, ich liczebność, poglądy, wygląd siedzib wraz z zbiorami artystycznymi. Drugi rozdział zatytułowany „Sytuacja ziemiaństwa polskiego w Wielkopolsce podczas okupacji niemieckiej w latach 1939 – 1945” to opis strat jakich doznali mieszkańcy Wielkopolski podczas akcji eksterminacyjnych, wysiedleńczych na terenie niemieckiej strefy okupacyjnej. Straty ziemiaństwa wielkopolskiego przedstawione są na tle ogólnych strat tej grupy społecznej na terenie Polski. Rozdział zakończony jest krótkim wspomnieniem działalności ziemian w strukturach konspiracji oraz sytuacji w jakiej znaleźli się oni w Generalnym Gubernatorstwie.
Właściwą tematykę autorka zawarła w rozdziałach trzecim oraz czwartym. Początek rozdziału trzeciego „Rabunek i konfiskata własności polskiego ziemiaństwa na ziemiach polskich okupowanych przez III Rzeszę” stanowi ogólne zobrazowanie polityki grabieży III Rzeszy na terenach ziem wcielonych i Generalnego Gubernatorstwa. Jest tu ona rozumiana nie tylko jako konfiskata przedmiotów o znaczeniu kulturalnym, lecz również mienia gospodarczego. Łuczak precyzyjnie opisuje grabież dóbr kultury ziemiaństwa na obszarach okupowanych. Zostały tu ukazane główne instytucje i osoby zajmujące się zagrabianiem mienia kulturalnego oraz próby ratowania go przez ziemiaństwo. Rozdział czwarty dotyczy z kolei bezpośrednio obszaru Wielkopolski. Grabież instytucjonalną wraz z głównymi jej obiektami, przedstawiono zachowując podział na trzy okresy: wstępny (od 1 września do 30 listopada 1939 r.), podporządkowania grabieży instytucjom centralnym (od 1 grudnia 1939 r. do końca 1941 r.) oraz podporządkowania grabieży namiestnikowi Kraju Warty i instytucjom jemu podległym (1942-1944). Autorka zobrazowała tu także charakterystykę najważniejszych postaci biorących udział w procesie w tym procederze: Hermanna Göringa, Hansa Franka i Heinricha Himmlera.
Piąty rozdział przedstawia czytelnikowi wojenne losy największych wielkopolskich kolekcji pałacowych. Szczegółowo zostały opisane: Antonin, Czerniejewo, Lubostroń, Dobrzyca, Siekowo, Trzebosz, Gołuchów, Objezierze i Rogalin.
Ostatni z rozdziałów porusza z kolei temat losów ziemiaństwa wraz z mieniem zabytkowym już po zakończeniu II wojny światowej, podczas reformy rolnej z 1945 roku. Po rozdziale szóstym następuje krótkie zakończenie, podsumowujące książkę, a po nim ponad pięćdziesięciostronicowy aneks zbierający wykaz majątków ziemiaństwa, co do których udało się ustalić losy dóbr kultury. Wykaz miejscowości ułożony jest alfabetycznie. Obok nazwy, pojawia się również właściciel, zagrabione dzieła sztuki oraz nazwa urzędu, który dokonał ich zajęcia. Część ta jest niezwykle ciekawa, ponieważ bardzo obrazowo prezentuje ogrom start jakich doznało wielkopolskie ziemiaństwo. Cała publikacja zakończona jest wykazem skrótów, bibliografii, indeksem osobowym.
Publikacja stanowi ważny wkład w tematykę grabieży dóbr kultury. O jej wysokim poziomie merytorycznym oraz atrakcyjności dla czytelnika świadczy fakt, że otrzymała ona nagrodę „Książka Jesieni 2011” przyznaną przez Jury Poznańskiego Przeglądu Nowości Wydawniczych oraz nominację do nagrody „Książka Historyczna Roku 2011”. Jest to pierwsza w polskiej historiografii praca podejmująca aspekt grabieży dla tego obszaru i grupy społecznej. Na szczególną uwagę zasługuje gruntowne wykorzystanie w pracy źródeł archiwalnych, zarówno krajowych jak i zagranicznych, zbiorów prywatnych i wspomnień. W połączeniu z bogatą literaturą przedmiotu uzyskujemy dzięki temu rzetelny i pełny obraz procederu grabieży dzieł sztuki. Dzięki użyciu wielu źródeł udało się autorce dokonać kilku nowych, nieznanych dotąd ustaleń faktograficznych. Widać to szczególnie przy okazji lektury aneksu majątków polskich i losów kolekcji pałacowych.
Pomimo wysokiego poziomu merytorycznego, autorce nie udało się jednak ustrzec drobnych niedociągnięć. Za najpoważniejsze uważam brak wzmianki o Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg, organizacji, która obok wymienionych w książce Das Ahnenerbe czy Komando Paulsen, zajmowała się grabieżą z ramienia III Rzeszy. Organizacja Alfreda Rosenberga posiadała duże wpływy również na terenie Kraju Warty. Należy pamiętać także, że wszystkie ustalenia, dane liczbowe, przytaczane przez autorkę, dotyczą jedynie zinstytucjonalizowanego procederu. Grabież prywatna, nie ustalona odgórnie, jest w książce zaznaczona jedynie marginalnie. Podobnie marginalnie zaznaczona jest kradzież wewnątrz instytucji, dokonywana przez urzędników działających w imieniu urzędów. Przytaczane dane mówiące o 222 majątkach (z 655) okradzionych z dzieł sztuki przez działalność instytucji nie przedstawiają więc całego ogromu strat jakich doznały zbiory ziemiańskie w Wielkopolsce. Niestety, dokładna skala grabieży jest niemożliwa do ustalenia, ze względu na brak źródeł.
Warto wspomnieć jeszcze o języku publikacji, który choć naukowy, jest barwny i żywy, tak więc śledzenie narracji nie powinno sprawiać problemów czytelnikowi. Książka jest wydana na dobrym poziomie, jej układ jest przejrzysty, a szata graficzna bez zarzutu. Na końcu książki pojawia się kilka czarno-białych fotografii, zarówno archiwalnych jak i współczesnych. Przedstawiają one sceny z przedwojennego życia ziemian, wnętrza ich domów wraz z zbiorami, współczesny wygląd założeń pałacowych.
Podsumowując, publikacja dr Agnieszki Łuczak jest bardzo ważnym krokiem naprzód w poznawaniu rozmiarów strat Polski pod względem dóbr kultury oraz losów wielkopolskiego ziemiaństwa w czasach największej jak dotychczas zawieruchy dziejowej. Polecam tę publikację każdemu, komu nie jest obcy los polskiego dziedzictwa kulturalnego, a na pewno również wszystkim tym, których interesuje historia Wielkopolski.
Redakcja: Michał Przeperski
