70 lat temu utworzono Narodowe Siły Zbrojne
NSZ, czyli Narodowe Siły Zbrojne powstały z połączenia dwóch innych wojskowych organizacji konspiracyjnych: Związku Jaszczurczego i części Narodowej Organizacji Wojskowej. Dołączyło do nich także, w całości lub w części, około kilkunastu innych prawicowych organizacji podziemnych. Celem formacji, podobnie jak o wiele bardziej znanej Armii Krajowej, była walka z okupantem w imię Polski i Polaków. Pod wieloma istotnymi względami jednak się od niej różniła. Przede wszystkim, była organizacją zrzeszającą ludzi o określonym światopoglądzie i wizji Polski. Cechował ją ponadto silny antysanatyzm, przejawiający się w częstej krytyce postępowania władz II RP na arenie międzynarodowej. Nie dzieliła także, jak to było w przypadku AK, okupantów na,,lepszego” i,,gorszego”, ale od momentu swojego powstania za głównego wroga uznawała zarówno Niemców, jak i Związek Sowiecki.
70 rocznica wydania przez Komendę NSZ pierwszego rozkazu jest doskonałą okazją do zaprezentowania historii i dorobku tej organizacji. Wart bliższego przybliżenia jest również stan badań nad jej historią, a także dziejami polskiego ruchu narodowego. Nastąpił bowiem w ostatnim czasie istotny zwrot w zainteresowaniu historią ruchu, jego programem politycznym i ludźmi z nim związanymi.
Narodowe Siły Zbrojne – historia i dorobek
W pierwszym rzędzie zauważyć należy, że historia NSZ była (i ciągle niestety jest) nieznana przeważającej części społeczeństwa. Jeśli przeciętny człowiek usłyszał już o tej organizacji, otrzymywał informacje niezwykle odbiegające od rzeczywistej jej historii, pełne krzywdzących i nieprawdziwych opinii. Pierwotnym źródłem tych zniekształceń była propaganda komunistyczna, która nazywała NSZ organizacją faszystowską, współpracującą ramię w ramię z nazistami. Zakłamywanie historii tej organizacji nie skończyło się jednak w 1989 r. Mimo przeszło dwudziestu lat, jakie minęły od Jesieni Ludów i upadku Związku Sowieckiego, w dalszym ciągu wiedza o Narodowych Siłach Zbrojnych wśród laików jest praktycznie żadna. Dodać należy, że i wśród historyków nie jest ona zbyt wielka i pełna nieprawdziwych sądów i opinii, nieopartych o badania źródłowe. Jednym z jej ostatnich przykładów może być choćby wyrażona przez prof. Pawła Machcewicza opinia, że NSZ nie należy stawiać na równi z AK, połączona z oskarżeniem tej organizacji o faszyzowanie. Istnieje słaba wiedza na temat NSZ. Z tej niewiedzy, dotykającej również historyków, biorą się nieuprawnione oceny i sądy - stwierdził w komentarzu do tej wypowiedzi prof. Jan Żaryn.
NSZ powstały we wrześniu 1942 r., jednocząc część organizacji o charakterze narodowym. Pierwszy rozkaz (nr 1/42) wydano właśnie 20 września tego roku. Zawiadamiał on o objęciu dowództwa nad NSZ przez płk Ignacego Oziewicza. Bezpośrednim powodem powstania tej organizacji był sprzeciw znacznej części Narodowej Organizacji Wojskowej i działaczy Stronnictwa Narodowego wobec decyzji o scaleniu NOW z AK. Nowopowstała organizacja była politycznie podporządkowana Tymczasowej Narodowej Radzie Politycznej, związanej z Grupą Szańca.
Krzyż Narodowych Sił Zbrojnych. Zasadnicze cele organizacji sformułowano na początku 1943 r. w Deklaracji Narodowych Sił Zbrojnych. Należały do nich przede wszystkim walka o niepodległą Polskę i jej odbudowa w granicach na wschodzie opartych o linię wyznaczoną traktatem ryskim, na zachodzie zaś na linii rzeki Odry i Nysy Łużyckiej. Po jej uzyskaniu zakładano przebudowę państwa i sposobu sprawowania władzy w kierunku katolickiego państwa polskiego.
Narodowe Siły Zbrojne zakładały walkę z obydwoma okupantami, ale po niemieckiej porażce pod Stalingradem głównym wrogiem formacji stali się Sowieci. Wynikało to z przekonania, że Hitler przegrał już wojnę i to Stalin ze swoją armią będzie decydował o polskich losach. Z takiego stanowiska dowództwa NSZ wynikał stosunek organizacji do idei wybuchu powstania antyniemieckiego - byli oni przeciwni zarówno jego rozpoczęciu, jak i jakikolwiek współpracy z Sowietami.
W marcu 1944 r., po prowadzonych od kwietnia 1943 r. rozmowach z AK, doszło do scalenia Narodowych Sił Zbrojnych z organizacją zbrojną Polskiego Państwa Podziemnego. Niemniej dość szybko dowództwo NSZ, wywodzące się z Grupy Szańca, w obawie o niezależność narodowej partyzantki dokonało tzw. „wewnętrznego zamachu stanu”, który doprowadził ostatecznie do rozłamu w organizacji.
KG NSZ i władze polityczne tego środowiska zajęły negatywne stanowisko wobec wybuchu Powstania Warszawskiego, część żołnierzy postanowiła jednak wziąć w nim udział. Żołnierze NSZ, jak wynika z literatury przedmiotu, wykazali się w czasie walk skutecznością i bohaterstwem, szczególnie wysoko ocenione zostało Zgrupowanie,,Chrobry II”.
Po porażce Powstania dowództwo NSZ podjęło decyzje o wycofywaniu się na Zachód w ślad za frontem i dotarcie do terenów zajmowanych przez Amerykanów. Konieczne do tego było zawieranie taktycznych porozumień z Niemcami. Trzeba jednak powiedzieć, że umowy te nigdy nie miały charakteru kolaboracyjnego, a wynikały przede wszystkim z chęci walki z czerwonym okupantem. Najbardziej znanym zgrupowaniem, któremu udało przebić się na Zachód, była Brygada Świętokrzyska. Wsławiła się ona skuteczną walką z Sowietami, skutecznie zaprzeczyła również tezom o szerzącym się w NSZ antysemityzmie, uwalniając obóz koncentracyjny dla kobiet w czeskim Holiszowie.
Dalsze losy żołnierzy NSZ, którym udało się dotrzeć do Amerykanów, związane są przede wszystkim ze służbą wartowniczą na terenie Niemiec i smutnym losem emigranta. Zgrupowania, które pozostały w kraju, walczyły z sowieckim okupantem i instalowanymi przez niego władzami. Większość z nich została rozbita w okresie od połowy 1945 r. do listopada tego roku. Ostatecznie Narodowe Siły Zbrojne zlikwidowano w lutym 1947 r., aresztując ostatniego dowódcę tej formacji Stanisława Kasznicę i innych członków Komendy Głównej. W lutym 1948 r. odbył się pokazowy proces, w którym na śmierć skazano Kasznicę i Lecha Neymana. Ostatni żołnierze związani z NSZ walczyli z władzami komunistycznymi do połowy lat pięćdziesiątych.
Rozwój wiedzy i zainteresowania NSZ i historią polskiego ruchu narodowego
Mimo wielu lat zakłamywania historii Narodowych Sił Zbrojnych i zapominaniu, że była to największa po Armii Krajowej polską organizacja konspiracyjna w czasie II wojny światowej, zainteresowanie jej genezą i działalnością ostatnio zauważalnie rośnie. Widać to również po zdecydowanym wzroście publikacji dotyczących tej tematyki. Trend ten znacząco poprawiło powstanie i działalność Instytutu Pamięci Narodowej, szczególnie w okresie prezesury tragicznie zmarłego Janusza Kurtyki.
Pisząc o stanie wiedzy na temat NSZ należy w pierwszej kolejności powiedzieć o edycjach źródłowych. W moim przekonaniu najbardziej istotną pozycją w tym zakresie jest trzytomowy zbiór źródeł pt. Narodowe Siły Zbrojne. Dokumenty, struktury, personalia, opracowany przez Leszka Żebrowskiego i wydany w latach 1994-1996. Inne istotne pozycje to NSZ. Dokumenty, relacje, wspomnienia oraz Lista strat działaczy Obozu Narodowego w latach 1939-1955 pod red. Wojciecha Jerzego Muszyńskiego i Jolanty Mysiakowskiej-Muszyńskiej. Dysponujemy również wartościową edycją poświęconą konspiracyjnej prasie narodowej.
Po 1989 r. powstało wiele cennych monografii dotyczących Narodowych Sił Zbrojnych, jednak przez długi czas był to opracowania niszowe, nieznane lub wydawane w niewielkim nakładzie. Sytuacja zmieniła się w ostatnich latach. Ruchem narodowym i NSZ zainteresowały się większe wydawnictwa i instytucje (na czele z IPN), co poskutkowało wzrostem ilości publikacji i rozwojem naszej wiedzy w tym zakresie.
Jeśli chodzi o dawniej wydane pozycje odsyłam do Materiałów do bibliografii Narodowych Sił Zbrojnych (od roku 1982) autorstwa Piotra Szczuckiego. Do moim zdaniem najbardziej wartościowych publikacji dotyczących NSZ wydanych po 2005 r. należą, recenzowane na Histmagu, książki J. Żaryna pt. „Taniec na linie nad przepaścią”. Organizacja Polska na wychodźstwie i jej łączność z krajem w latach 1945-1955 i W. J. Muszyńskiego pt. Duch młodych. Organizacja Polska i Obóz Narodowo-Radykalny w latach 1934-1944. Od studenckiej rewolty do konspiracji niepodległościowej, opracowanie Sebastiana Bojemskiego pt. NSZ w Powstaniu Warszawskim a także Narodowe Siły Zbrojne na Lubelszczyźnie Mirosława Piotrowskiego.
Nie brakuję również wartościowych relacji żołnierzy NSZ dotyczących służby w tej formacji. Wymienić należy przede wszystkim wspomnienia Bohdana Szuckiego, Włodzimierza Jaxy- Marcinkowskiego oraz zbiór W marszu i boju . Ważną rolę w przekazywaniu wiedzy na temat NSZ pełnią również czasopisma. Należy wspomnieć tu zwłaszcza o,,Szczerbcu” i,,Glaukopisie”, ale nie można zapomnieć również o,,Zeszytach Historycznych WiN” czy,,Biuletynie IPN”, gdzie ukazywały się artykuły na temat NSZ i działalności ruchu narodowego.
Warto dodać, że sprawnie funkcjonują strony internetowe poświęcone Narodowym Siłom Zbrojnym, przede wszystkim regularnie aktualizowana, oficjalna strona NSZ oraz konto na Facebooku. Nie można zapomnieć również o stronie Brygady Świętokrzyskiej, zawierającej materiały źródłowe jej poświęcone. Środowiska związane z ruchem narodowym planują ambitne obchody 70-lecia NSZ, w tym organizacje marszu w Warszawie 22 września.
Korzystając z okazji wspomnieć należy również o znacznym wzroście publikacji poświęconych polskiemu ruchowi narodowemu, jego historii i koncepcjom politycznym prezentowanym przez poszczególnych jego liderów. Wśród najnowszych pozycji dotyczących tej tematyki warto wymienić opracowania zbiorowe pt. Narodowa Demokracja XIX-XXI wiek , dwutomową Prasę Narodowej Demokracji , monografię Komunikowanie polityczne Narodowej Demokracji autorstwa Ewy Maj a także tom pt. Obóz narodowy w obliczu dwóch totalitaryzmów .
