Święto Trzech Króli w tradycji staropolskiej
Objawienie Pańskie należy do pierwszych świąt ustanowionych przez Kościół. Obchodzone od III wieku zamyka cykl uroczystości religijnych związanych z narodzinami Chrystusa. Tradycja chrześcijańska głosi, że Trzej Mędrcy ze Wschodu o imionach Kacper, Melchior i Baltazar wyruszyli w drogę za poświatą Gwiazdy Betlejemskiej do miejsca narodzin Jezusa, by oddać mu hołd, uznać jego boską naturę i przekazać mu dary w postaci złota, mirry i kadzidła.
Każdy dar niesie za sobą znaczenie symboliczne: złoto to oznaka godności królewskiej, mirra jest symbolem wypełnienia proroctw mesjańskich i zapowiedzią śmierci Jezusa na krzyżu, z kolei kadzidło symbolizuje godność kapłańską. Jak wskazuje Edyta Ruszkowska pokłony i dary są wyrazem wiary w Chrystusa jako prawdziwego człowieka (mirra), prawdziwego Boga (kadzidło) oraz prawdziwego króla (złoto).
W pierwszych stuleciach chrześcijaństwa w Polsce uroczystość Objawienia Pańskiego obchodzono razem ze świętem Bożego Narodzenia. W ten sposób 6 stycznia był jednym wielkim świętem Objawienia Boga. Tradycję tę do dziś zachowali chrześcijanie obrządku wschodniego, czyli osoby prawosławne i grekokatolicy. Święto Bożego Narodzenia i uroczystość Objawienia Pańskiego jako dwa odrębne święta (kolejno 25 grudnia i 6 stycznia) ustanowiono w drugiej połowie IV wieku.
Święto Trzech Króli w czasach staropolskich
W czasach staropolskich w dzień poprzedzający święto Trzech Króli w domach wygaszano stary ogień. W dniu Objawienia Pańskiego wzniecano nowe płomienie, które pochodziły ze świec kościelnych, zapalanych przez duchownego podczas mszy. Ówczesne społeczeństwo było przesądne. Po roznieceniu ognia, nie należało przynosić do domu żadnego innego zarzewia, gdyż – jak wówczas wierzono – wraz z nim do domu przyszłoby nieszczęście, a dwór, dom czy gospodarstwo byłoby zagrożone pożarem.
Jak wskazała Joanna Radziewicz, w wigilię święta Trzech Króli młode panny odwiedzały domy, w których mieszkali potencjalni kandydaci na mężów. Wspólnie śpiewano kolędy a później mieszkańcy wsi i miast spotykali się w jednym miejscu, by świętować nadchodzącą uroczystość Objawienia Pańskiego.
W dawnej Polsce podczas mszy na ołtarzu kładziono przedmioty symbolizujące dary, jakie Jezus otrzymał od mędrców, były to: pierścionki, medaliki i dukaty, obok znajdowała się mirra z żywicy świerkowej oraz kadzidło. Na pamiątkę chrztu w Jordanie księża święcili wodę, mirrę i kredę oraz złoto i kadzidło, które wierni przynosili do kościoła. Ewelina Pawlik zwraca uwagę, że okadzanie domu i zabudowań gospodarskich poświęconym kadzidłem, miało zapewniać ochronę przed nieszczęściami i chorobami, a poświęcenie złota chronić domowników przed złymi mocami. Mirrę z kolei stosowano w celach leczniczych, a kredy używano do odczyniania złych uroków.
Następnie rozpoczynał się obchód kolędowy, polegający na tym, że duchowni wraz z ministrantami, organistami i kościelnymi odwiedzali parafian. Po wspólnej modlitwie, odśpiewaniu kolęd i rozmowach, na drzwiach gospodarzy pisano akronim K + M + B (lub po łacinie C + M + B), który oznacza łacińską frazę Christus Mansionem Benedicat, czyli Niech Chrystus błogosławi temu domowi. Po wyjściu duchownego z domu, panny pospiesznie siadały na krześle, które zajmował, gdyż zapowiadało to prędkie zamążpójście. Pan domu zaś kreślił znaki krzyża na drzwiach obiektów gospodarskich oraz rogach i czołach zwierząt. Wiązało się to z przekonaniem o ochronnych właściwościach poświęconej kredy.
Poza tym zwyczajowo w dniu święta Trzech Króli przepowiadano pogodę. Uważano, że aura w ciągu 12 dni pomiędzy Bożym Narodzeniem a uroczystością Objawienia Pańskiego decyduje o pogodzie w całym roku.
Szczodry Dzień
W dawnej Polsce święto Trzech Króli nazywano Dniem Szczodrym. Gospodynie wypiekały obrzędowe pieczywo, którym częstowały kolędników, wśród których znajdowali się chłopcy i/lub mężczyźni przebrani za Trzech Mędrców. Ubrani w uroczyste szaty, z tekturowymi koronami na głowach śpiewali pochwalne pieśni o Boskim Objawieniu. Ówczesne społeczeństwo słynęło z hojności, gościnności i religijności, kolędnicy byli więc chętnie przyjmowani w staropolskich dworach i domach. Za złożoną wizytę i życzenia otrzymywali poczęstunek oraz datki.
Polecamy e-book Anny Wójciuk – „Jedz, pij i popuszczaj pasa. Staropolskie obyczaje i rozrywki”
W ogóle wzajemne obdarowywanie się było powszechnym zwyczajem w dniu obchodów Objawienia Pańskiego. Miało to oczywiście znaczenie symboliczne. Staropolskie społeczeństwo wręczało prezenty krewnym, przyjaciołom, sąsiadom czy czeladzi dworskiej na pamiątkę darów, jakie Trzej Mędrcy ofiarowali Dzieciątku Jezus. W ten sposób król i magnaci obdarowywali dworzan, a szlachta wręczała upominki służbie, był to wyraz szacunku i wdzięczności za jej codzienną pracę. We wszystkich dworach i domach rozdawano dzieciom czerwone jabłka oraz orzechy, miało to zapewnić im rumieńce zdrowia oraz mocne zęby. Krótko mówiąc, niemal każdy wierny starał się wręczyć dar w tym dniu.
W czasach staropolskich wśród najmożniejszych stanów społecznych popularna była gra w „migdałowego króla”, przy czym zabawa miała miejsce tylko w dniu święta Trzech Króli. Gra ta polegała na tym, że w jednym ciastku, pierniku lub rożku ukrywano słodki migdał. Najpierw ciastka losowali mężczyźni. Ten, który szczęśliwie trafił na słodycz z nasionem, zostawał „migdałowym królem”. Następnie na takich samych zasadach wybierano „migdałową królową”. Staropolska „migdałowa para królewska” otrzymywała nagrody, zajmowała honorowe miejsce przy stole biesiadnym i otrzymywała przywilej „rządzenia” przez cały karnawał.
Święto Trzech Króli dawniej i dziś
W czasach staropolskich święto Trzech Króli celebrowano w kościele i domach. Po wspólnym i długim świętowaniu, goście wracali do swoich domów, a gospodarze powracali do codziennych obowiązków. Nie odbywały się uroczyste orszaki Trzech Króli. Mówiąc o uroczystości Objawienia Pańskiego, warto odnotować, że w pewnym okresie zniknęła z polskiego kalendarza świąt. Otóż 6 stycznia w Polsce był dniem uroczystym i ustawowo wolnym od pracy do 1960 roku, a więc do czasu kiedy komunistyczna władza usunęła je z oficjalnego kalendarza świąt religijnych i państwowych. Wszelkie obchody tego święta były zakazane.
Święto Trzech Króli powróciło do kalendarza dni wolnych w 2011 roku, na mocy ustawy uchwalonej przez Sejm 24 września 2010 roku. W ten sposób od 6 stycznia 2011 roku polskie społeczeństwo może swobodnie uczestniczyć w obchodach tego święta. W kościołach na pamiątkę hołdu oddanego Jezusowi przez Mędrców duchowni podczas mszy święcą kadzidło i kawałki kredy. Poza tym w wielu polskich miastach i wsiach odbywają się kolorowe pochody i orszaki Trzech Króli, w których zawsze uczestniczy wiele osób.
Bibliografia:
- 6 stycznia. Święto Trzech Króli [w:] Sejm.gov.pl, (dostęp: 5.01.2023).
- Bystroń Jan Stanisław, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce wiek XVI-XVIII, t. 2, Warszawa 1960.
- Grzegorczyk Magdalena, Grzegorczyk Andrzej, Tradycje karnawałowe, Warszawa 2006.
- Kuchowicz Zbigniew, Obyczaje staropolskie XVII-XVIII wieku, Łódź 1975.
- Łagoda Joanna, Łagoda-Marciniak Maja, Gotowiec Anna, Święta w polskim domu: praktyczny poradnik, Poznań 2006.
- Minksztym Joanna, Tajemnice obyczajów i tradycji polskich, Poznań 2008.
- Obyczaje w Polsce: od średniowiecza do czasów współczesnych, red. A. Chwalba, Warszawa 2005.
- Ogrodowska Barbara, Polskie obrzędy i zwyczaje doroczne, Warszawa 2004, 2006.
- Szczypka Józef, Kalendarz Polski, Warszawa 1984.
- Pawlik Ewelina, Święto Trzech Króli – tradycje stare i nowe, [w:] Pisanezalasem.pl pisanezalasem.pl/swieto-trzech-kroli/, (dostęp: 5.01.2023).
- Radziewicz Joanna, Święto Objawienia Pańskiego i jego tradycje, [w:] Nikidw.edu.pl, nikidw.edu.pl/2022/01/06/zwyczaje-i-obrzedy-zwiazane-ze-swietem-trzech-kroli/, (dostęp: 5.01.2023).
- Ruszkowska Edyta, Święto Trzech Króli w tradycji [w:] Pik.kielce.pl, pik.kielce.pl/kultura-i-sztuka-ludowa/obyczaje/swieto-trzech-kroli2.html, (dostęp: 5.01.2023).
redakcja: Jakub Jagodziński
