Przywilej jedlneński (Neminem captivabimus) – polskie prawo do wolności

Władysław Jagiełło (fragment gotyckiego ołtarza z Katedry Wawelskiej, ok. 1475–1480)

Przywilej jedlneński został nadany przez króla Władysława II Jagiełłę w celu uzyskania sukcesji ([privilegia causae pietatis]) dla jednego z synów, który po jego śmierci miał zasiąść na polskim tronie. Jagiełło zabiegał o to już od roku 1425, kiedy doszło do zjazdu w Brześciu Kujawskim. Wówczas król polski wydał przywilej, który nie doczekał się wejścia w życie. Sytuacja uległa zmianie pięć lat później. Wobec narodzin drugiego syna oraz zaawansowanego wieku, Jagiełło był w stanie pójść na dalsze ustępstwa. Za cenę obietnicy wcielenia Litwy do Korony oraz oddania części swoich prerogatyw sędziowskich, król uzyskał zgodę na przedłużenie panowania dynastii Jagiellońskiej. Porozumienie to zostało potwierdzone w 1433 roku w Krakowie. Istotnym warunkiem tej umowy, zawartej między władcą a poddanymi, był zapis o elekcyjności tronu. Królewicz Władysław, zwany później Warneńczykiem, został wybrany na króla po śmierci ojca, rozpoczynając tym samym poczet królów elekcyjnych w dziejach Polski.

Oryginał przywileju jedlneńskiego jest obecnie przechowywany w dwóch egzemplarzach w Bibliotece Książąt Czartoryskich w Krakowie. Dokumenty te zachowały się do naszych czasów w postaci dwóch wielkich arkuszy pergaminowych, z których jeden ma długość 75 centymetrów, drugi zaś 64. Zawierają one identyczną treść, z tą jednak różnicą, iż mniejszy z nich jest również potwierdzeniem przywileju dla województwa ruskiego oraz Księstwa Podolskiego, w 1434 roku przekształconym w województwo podolskie. Nadanie nowych praw tamtejszym mieszkańcom miało ułatwić proces integracji tych ziem z Koroną.

Fragmenty przywileju opublikował jako pierwszy już Jan Długosz. W wieku XVI i na początku XVII tekst dokumentu znalazł się w zbiorach praw koronnych, które miały stanowić podstawę do napisania oficjalnej korektury prawa w Koronie i służyły komisjom sejmowym. Przywilej jedlneński został następnie włączony w 1732 roku do Volumina Legum, będących pierwszym polskim zbiorem prawa stanowionego. W wieku XIX, który obfitował w wydawnictwa źródłowe, umieszczono go między innymi w Ius Polonicum oraz w tzw. Kodeksie listów piętnastego stulecia. Obecnie tekst łaciński przywileju jest przetłumaczony i powszechnie wykorzystywany przez autorów podręczników szkolnych, akademickich, a także w zbiorach tekstów źródłowych. Najbardziej znany przekład znajduje się w pracy Marii Sobańskiej oraz Stanisława Lenarda z 1997 roku, jednak jest on przedrukiem tłumaczenia Romana Hecka z 1955 roku.

Przywilej jedlneński (Neminem captivabimus): czym był?

Przywilej jedlneński był aktem publiczno-prawnym wydanym przez kancelarię koronną w imieniu monarchy i wpisanym do Libri Inscriptionum, czyli Ksiąg Wpisów, które stanowią część Metryki Koronnej. Forma aktu publiczno-prawnego w postaci przywileju była rozpowszechniona w średniowiecznej Europie. Polegała ona na zrzeczeniu się przez monarchę pewnych swoich kompetencji na rzecz wymienionych adresatów, ustalając niekiedy ich odrębną sytuację prawną.

W dokumencie tego typu na początku zawsze wskazywany był prawodawca: Władysław z Bożej łaski król Polski, ziem krakowskiej, sandomierskiej, sieradzkiej, łęczyckiej, kujawskiej, tudzież Litwy książę zwierzchni i panujący, Pomorza i Rusi pan i dziedzic. Następnie monarcha stwierdzał, iż dokument dotyczy mieszkańców [łac. incole] naszego Królestwa Polskiego [którzy] zasłużyli się nam w wielu wyprawach i wojnach, które w własnej i królestwa obronie i dla odparcia napaści nieprzyjaciół, za łaską Bożą, prowadziliśmy zwycięsko i szczęśliwie. Władca podkreślał, iż przywilej został wydany w nagrodę za zasługi wojenne nie bez narażenia własnego zdrowia i majątków wszystkim mieszkańcom państwa, określanych jako incole. Król zaznaczył przy tym, iż dokument został wydany również za życzliwe i uprzejme chęci jakie okazali [mieszkańcy] synom moim […].

Przywilej jedlneński miał charakter przywileju generalnego, potwierdzającego przede wszystkim wcześniejsze prawa, w tym poprzedni przywilej czerwiński nadany w 1422 roku. Wprowadził on również nowe rozwiązania prawne, wywierając istotny wpływ na przemiany ustrojowe w państwie. Król zatwierdził go w obecności dostojników, będących gwarantami dokumentu.

Polecamy e-book Sebastiana Adamkiewicza „Zrozumieć Polskę szlachecką”

Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!

Nie tylko szlachta?

W polskiej historiografii utrwalił się pogląd, że gwarantujący nietykalność osobistą przywilej jedlneński odnosił się tylko i wyłącznie do szlachty. Teza ta budzi jednak poważne wątpliwości. Już Janusz Ekes zwrócił uwagę, że przywilej czerwiński gwarantował nietykalność majątkową wszystkim posiadaczom ziemskim, zaś jedlneński osobistą. Z kolei Jan Dzięgielewski, podkreślił, iż przywilej jedlneński zawierał fundamentalne prawo nietykalności osobistej, które stanowiło podstawę swobód obywatelskich Korony Królestwa Polskiego a następnie Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Stroje polskich magnatów z drugiej połowie XVI wieku (rys. Jan Matejko)

Przy analizie tekstu łacińskiego rzucają się w oczy liczne błędy, które popełnili tłumacze, stąd być może przekonanie, że przywilej dotyczył jedynie szlachty. W przywileju prawodawca rozróżnia bowiem pojęcie nobiles (szlachty) od terrigenam possessionatum (posiadaczy ziemskich), konsekwentnie stwierdzając, że zapis o nietykalności osobistej i majątkowej odnosił się do posiadaczy ziemskich. Nie rozstrzyga to jednak sprawy w sposób jednoznaczny. Interesujący nas zapis, powszechnie znany jako zasada neminem captivabiumus (nikogo nie uwięzimy), znajduje się w szesnastym artykule przywileju jedlneńskiego.

W pierwszej części tegoż artykułu prawodawca zapewnia posesjonatowi (nie pada określenie [nobiles possessionatum] ale [terrigenam possessionatum]) ochronę przed jakąkolwiek karą oraz uwięzieniem przed wydaniem wyroku sądowego. Od tej reguły istniał jednak wyjątek. Wspomnianej ochronie nie podlegali bowiem sprawcy schwytani na gorącym uczynku spośród wymienionych w artykule przestępstw: podpalenia, porwania, pustoszenia dóbr i zabójstwa. Przestępstwa te były ścigane z urzędu przez starostę, sprawca zaś nie mógł liczyć na domniemanie swojej niewinności. Artykuł ten rozwiązywał również kwestię zamieszkania. Jeśli posesjonat popełnił przestępstwo, był sądzony przez sąd swojej ziemi, czyli tej, w której rezydował.

W drugiej części artykułu szesnastego, zaczynającej się od słów Nulli autem, prawodawca przechodzi do kwestii odbierania dóbr. Nulli autem można rozumieć w ten sposób, iż konfiskata majątków ziemskich dopuszczalna jest tylko na podstawie wyroku sądowego i od zasady tej nie ma wyjątku. Można jednak przyjąć, iż prawodawca, używając słów nulli autem chciał wyrazić szerszą myśl: król nikomu nie będzie z jakiegokolwiek powodu zabierać dóbr dziedzicznych. W tym przypadku jednak oznaczałoby to objęcie tym przywilejem nie tylko rycerstwa, ale wszystkich posiadaczy jakichkolwiek dóbr, zatem również duchowieństwa, mieszczan, a nawet plebsu mającego własność ziemską. Trzeba pamiętać, że mieszczanie miast królewskich oraz plebs do 1496 roku posiadali prawo nabywania oraz posiadania dóbr ziemskich. Duchowieństwo z kolei miało zagwarantowaną w przywilejach nienaruszalność granic ziemskich Kościoła. Zapis ten obejmował zatem wyraźnie poprzednie nadania ziemskie.

Potwierdzeniem rozciągnięcia nietykalności majątkowej na wszystkich posiadaczy ziemskich stanowi treść przywileju czerwińskigo, który w trzecim artykule stwierdzał: poddanym naszym, jakiejkolwiek pozycji, stanowiska, stanu by nie byli, rzeczonego Królestwa Polskiego, dóbr dziedzicznych nie odbierzemy ani nie skonfiskujemy . W związku z tym artykuł szesnasty w tym fragmencie stanowił potwierdzenie prawa z 1422 roku. Stąd prawodawca, aby nie powtarzać wcześniejszego zapisu, stwierdził jedynie nulli autem – nikomu.

Gwarancja nietykalności majątkowej z drugiej części artykułu nie powinna się wykluczać z jego pierwszą częścią. W związku z powyższym można przyjąć, iż artykuł szesnasty nie obejmował jedynie szlachty ale wszystkich posiadaczy ziemskich – być może również mieszczan, którzy posiadali własność nieruchomą w samych miastach (w końcu kamienice stały na działkach ziemskich).

Powyższe rozważania nie mają charakteru tez generalnych, a raczej hipotez, opartych wprawdzie na konkretnych argumentach, ale wymagających wnikliwych badań. Definicje bowiem i zastosowanie XV wiecznych terminów prawnych nastręcza wiele problemów.

Polecamy e-book Marcina Sałańskiego „Wyprawy krzyżowe. Zderzenie dwóch światów”:

Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!

Neminem captivabimus nisi iure victum

Interesującym faktem jest, że w przywileju jedlneńskim nie padają słowa neminem captivabimus nisi iure victum. Wydaje się, iż określenie to powstało na gruncie istniejących przepisów prawnych, przekształcając się w niepisaną, dorozumianą zasadę ([implicite]).

Pomnik Andrzeja II w Budapeszcie (fot. Dezidor , na licencji Creative Commons Attribution 3.0 Unported)

Postanowienia jedlneńskie świadczyły przede wszystkim o postępującej emancypacji stanu rycerskiego – którego przedstawiciele posiadali najwięcej ziemi – spod wpływów, z jeden strony monarchy, z drugiej możnowładców. Wprawdzie już Magna Charta Libertatum wydana w Anglii w 1215 roku nadawała tamtejszej szlachcie podobne przywileje, jednakże rycerstwo angielskie nie było w stanie ich utrzymać. Stąd dopiero w ustawie z 1679 roku, Habeas Corpus Act, zakazano organom państwa aresztowania obywatela bez zgody sądu. Inspiracją dla polskiego rozwiązania były prawdopodobnie doświadczenia węgierskie. W 1222 roku król Węgier Andrzej II nadał szlachcie Złotą bullę, gwarantując nietykalność osobistą oraz majątkową.

W 1496 roku sejm wydał konstytucję De civibus ed pelebeis oppida, et bona alia in iure Terresttri non possessuris, która zakazywała osobom spoza stanu szlacheckiego nabywania dóbr ziemskich. Sejm uargumentował swoje stanowisko faktem, że posiadacze ziemscy spoza stanu szlacheckiego uchylali się od służby wojskowej, pomimo tego, że byli oni do tego zobowiązani. W ten sposób mieszczaństwo oraz plebs stracili prawo obrotu i nabywania ziemi (w praktyce bywało różnie, bowiem szlachta skarżyła się na nieprzestrzeganie postanowień sejmowych, stąd powtórzenia tych zakazów w 1538, 1543 oraz 1611 roku). Sejm nakazał sądom ziemskim skonfiskować dobra nieszlacheckie i wystawić je na licytację. W ten sposób beneficjentami przywileju o nietykalności osobistej oraz majątkowej stali się jedynie szlachcice posesjonaci. Mieszczaństwo, słabe i niejednolite (miasta posiadały bowiem różne przywileje i rywalizowały między sobą), nie było w stanie oraz nie chciało przeciwstawiać się woli sejmu. Wynikało to głównie z faktu, że mieszczanie nie chcieli brać większej odpowiedzialności za losy kraju, oddając ją w ręce rycerstwa. Niemniej większe miasta w Rzeczypospolitej posiadały prawo nabywania ziemi (tzw. miasta szlacheckie, np. Lwów).

Istotny zapis o nietykalności majątkowej znalazł się w Artykułach henrykowskich z 1573 roku (ostatecznie podpisany jednak dopiero przez Stefana Batorego w 1576 roku), których pkt. 10 stwierdzał: aby wątpliwość żadna około gruntów szlacheckich nie była, wolne zawżdy ze wszemi pożytkami któreby się kolwiek na ich grunciech pokazywały, też i kruszce wszelakie, i okna solne […]. W praktyce oznaczało to, że wszelkie bogactwa znajdujące się w ziemi na terenie własności posesjonata należą do niego, a państwo nie rości sobie do nich żadnych pretensji. Uznano zatem prawo szlachty i duchowieństwa do posiadania własnych gruntów jako odrębnych od posiadłości królewskich. Znaczenie ziemi dla szlachty było oczywiste, ze względu na wagę posiadania dóbr ziemskich jako czynnika decydującego o statusie prawnym i społecznym oraz politycznym danej osoby.

Zasada nietykalności osobistej oraz majątkowej była podstawowym prawem każdego szlachetnie urodzonego, który posiadał dobra ziemskie w dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Każdorazowe naruszenie tego przywileju zawsze spotykało się z silną reakcją opinii publicznej. Najgłośniejszym przypadkiem złamania tej zasady w historii I RP była sprawa Samuela Zborowskiego. W 1573 roku, podczas sejmu koronacyjnego Henryka Walezego, Samuel dopuścił się zabójstwa na szlachcicu, a za popełniony czyn został skazany na banicję. Następnie po wielu latach, bo dopiero w 1584 roku, został pojmany przez kanclerza i hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego i ścięty bez wyroku sądowego za domniemane szykowanie zamachu na życie króla.

Zborowski był wprawdzie banitą, ale nie infamisem, a to oznaczało, że nie został on pozbawiony praw szlacheckich. Wydarzenie to wzbudziło wiele kontrowersji. Wpływowi i zasłużeni Zborowscy rozpoczęli wówczas kampanię agitacyjną przeciwko kanclerzowi. Doszło do podziałów w łonie senatu oraz samego społeczeństwa szlacheckiego. Sprawa Samuela została wniesiona na forum sejmików oraz sejmu. W okresie trzeciego bezkrólewia Zborowscy domagali się pociągnięcia Zamoyskiego do odpowiedzialności karnej za śmierć Samuela. Postulat ten nie doczekał się realizacji, ale na sejmie koronacyjnym Zygmunta III doszło do zmian w prawie dotyczącym procesu o obrazę majestatu. Króla pozbawiono decydującego głosu, wprowadzając do sądu sejmowego ośmiu reprezentantów izby poselskiej. Decyzja ta stanowiła pokłosie sejmu z 1585 roku, na którym część posłów (głównie krakowskich) posądzała króla o stronniczość. Niemniej sejm z 1589 roku, w konstytucji Exekucja dekretu króla Henryka z 1574 r., usprawiedliwił kanclerza, stwierdzając, że jako starosta krakowski działał w stanie wyższej konieczności.

Z pewnością gdyby Samuel nie należał do rodu magnackiego, jego sprawa nie odbiła by się aż tak szerokim echem. Niemniej pokazuje ona skalę wrażliwości szlachty na łamanie lub możliwość łamania podstawowych swobód obywatelskich przez rządzących. W całym okresie istnienia I RP można doszukać się wielu nadużyć związanych z naruszeniem nietykalności osobistej oraz majątkowej. Głośna była chociażby sprawa Bohdana Chmielnickiego, któremu podstarości czechryński Daniel Czapliński miał bezprawnie odebrać chutor. Pomimo tego zasada nietykalności osobistej i majątkowej stanowiła niezaprzeczalną podstawę funkcjonowania Rzeczypospolitej. W wyraźny sposób podkreślała podmiotowość szlachty względem pozostałych stanów społecznych.

Polecamy e-book Kacpra Nowaka – „Konkwista. W imię Boga, złota i Hiszpanii”

Konstytucja III maja i później

Dopiero ustawa o miastach uchwalona 19 kwietnia 1791 roku przywróciła (a nie ustanowiła po raz pierwszy) mieszczanom możliwość nabywania ziemi poza miastami, tym zaś spośród nich, którzy posiadali majątek nieruchomy w mieście królewskim, nadawała nietykalność tak majątku, jak i osoby. Musimy pamiętać, że w miastach królewskich jurysdykcję sądową sprawował starosta. Ustawa Miasta Nasze Królewskie Wolne w Państwach Rzeczypospolitej w artykule 2 punkt 1 wyraźnie podkreśliła: prawo kardynalne neminem captivabimus nisi iure victum na osoby w miastach osiadłe rozciągamy, wyjąwszy podstępnych bankrutów, kaucji dostatecznej za sobą u sądu nie stawiających i na gorącym uczynku złapanych. Dodajmy również, że mieszczanie jako posiadacze ziemscy mieli podlegać sądom pierwszej instancyi dla każdego województwa, ziemi i powiatu (Rozdział VIII Konstytucji. Władza sądownicza).

Uchwalenie Konstytucji 3 maja (obraz Kazimierza Wojniakowskiego, 1806 r.)

Gwarancję nietykalności osoby i majątku powtórzono wyraźnie względem szlachty, stwierdzając, iż nade wszystko zaś prawa bezpieczeństwa osobistego, wolności osobistej i własności gruntowej i ruchomej, tak jak od wieków każdemu służyły świątobliwie, nienaruszenie zachowane mieć chcemy i zachowujemy (Rozdział II Konstytucji. Szlachta, ziemianie).

Prawo do nietykalności osobistej przeżyło I RP. Dużą zmianę przyniosła Konstytucja Księstwa Warszawskiego z 1807 roku, która wprowadziła równość wszystkich mieszkańców wobec prawa, nie odwołując się jednak bezpośrednio do zasady neminem captivabimus. Znalazła się ona za to w Konstytucji Królestwa Polskiego z 1815 roku, w której wprost nawiązano do przywileju jedlneńskiego z 1430 roku: starodawne prawo Kardynalne – Neminem captivari permittemus nisi jure victum, – stosować się będzie do wszystkich Mieszkańców wszelkiego stanu (art. 18); Każda osoba zatrzymana, stawioną będzie naypóźniéy w trzech dniach przed Sąd właściwy, końcem jej wybadania lub osądzenia podług form przepisanych. Jeżeli będzie uniewinnioną przez pierwsze śledztwo, wróconą jej natychmiast wolność zostanie (art. 21). W ten sposób, dzięki prawodawstwu z lat 1807–1815 nietykalność osobista została rozszerzona na wszystkich mieszkańców Królestwa Polskiego.

Współcześnie nie funkcjonuje podstawa prawna do rozstrzygania merytorycznego w ciągu trzech dni co do winy danej osoby. Wyjątek stanowi jedynie postępowanie przyspieszone (dla spraw, w których prowadzi się dochodzenie), zgodnie z którym osoba przyłapana na gorącym uczynku powinna w ciągu 48 godzin zostać doprowadzona przed sąd (art. 517 KPK).

Powyższe rozważania prowadzą do kilku ważkich wniosków:

1. Artykuł szesnasty przywileju jedlneńskiego, mówiący o nietykalności osobistej oraz majątkowej najprawdopodobniej (co potwierdza przywilej czerwiński oraz konstytucja sejmowa z 1496 roku) dotyczył wszystkich posiadaczy ziemskich, a nie tylko szlachty posesjonatów. Z czasem jednak osoby z poza stanu szlacheckiego/rycerskiego utraciły to prawo.
2. Zasada neminem captivabimus stanowiła podstawę do budowy państwa prawa oraz podmiotowości rycerstwa w systemie ustrojowym dawnego Królestwa Polskiego.
3. Polska był jednym z pierwszych państw na świecie, które na trwałe wprowadziły tę zasadę w życie, rozszerzając ją z czasem na wszystkich mieszkańców. Dlaczego więc współcześnie nie potrafimy pochwalić się tymi osiągnięciami?

Polecamy e-book Marcina Sałańskiego „Elita władzy w Królestwie Jerozolimskim (1174–1185)”:

Bibliografia

Źródła drukowane

• Akta unji Polski z Litwą 1385–1791, oprac. Stanisław Kutrzeba, Władysław Semkowicz, Kraków 1932.
• Codex epistolaris saeculi decimi quinti, t. 2, 1382–1445, oprac. Anatol Lewicki, Akademia Umiejętności, Kraków 1891.
• Historia XVIII i XIX wiek. 1795–1846 wybór tekstów źródłowych, t. 1, red. Adam Koseski, Józef Ryszard Szaflik, Romuald Turkowski, Wyższa Szkoła Humanistyczna, Pułtusk 1999.
• Ius Polonicum: codicibus veteribus manuscriptum et editionibus quibusque collatis, wyd. Jan Wincenty Bandtkie Stężyński, Societas Philomathica, Warszawa 1831.
• Polska w okresie monarchii stanowej (1364–1454). Wybór tekstów źródłowych, oprac. Roman Heck, PWN, Warszawa 1955.
• Wiek V–XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. Melania Sobańska-Bondaruk, Stanisław Bogusław Lenard, PWN, Warszawa 1997.
• Volumina Legum, oprac. J. Ohryzko, Petersburg 1859.

Opracowania

• Bardach Juliusz, Leśnodorski Bogusław, Pietrzak Michał, Historia ustroju i prawa polskiego, PWN, Warszawa 1994.
• Dzięgielewski Jan, O ustroju, decydentach i dysydentach. Studia i szkice z dziejów Pierwszej Rzeczypospolitej, Instytut Nauk Historycznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Kraków 2011.
• Ekes Janusz, Złota demokracja, PAX, Warszawa 1987.
• Goźdź-Roszkowski Krzysztof, Z badań nad nietykalnością majątkową polskiej szlachty. Postanowienia przywilejów z lat 1386–1454, „Studia z dziejów państwa i prawa polskiego”, t. 10, (2007), s. 15–32.
• Grzybowski Konstanty, Teoria reprezentacji w Polsce epoki Odrodzenia, PWN, Warszawa 1959.
• Krzyżaniakowa Jadwiga, Ochmański Jerzy, Władysław II Jagiełło, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków 2006.
• Kutrzeba Stanisław, Przywilej jedlneński z r. 1430 i nadanie prawa polskiego Rusi, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 1911.
• Tenże, Dawne polskie prawo sądowe w zarysie, Ossolineum, Lwów–Warszawa–Kraków 1927.
• Tenże, Historia ustroju Polski, t. 1, Korona, PTPN, Poznań 2001.
• Łowmiański Henryk, Polityka Jagiellonów, Wydawnictwo Poznańskiej, Poznań 2006.
• Makiłła Dariusz, Artykuły Henrykowskie (1573–1574). Geneza-obowiązywanie-stosowanie. Studium historyczno-prawne, Vizja Press & IT, Warszawa 2012.

Redakcja: Roman Sidorski