Michel Foucault – filozof, historyk, nonkonformista

Portret Michela Foucault (aut. Nemomain, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported).

Michel Foucault urodził się 15 października 1926 roku we francuskim Poitiers. Pochodził z rodziny znanego chirurga i profesora anatomii w Ecole de medicine, Paula Foucault, z kolei jego matką była Anne z domu Malapert, córka chirurga z Poitiers. Odmienność dziedzin zainteresowań pomiędzy ojcem a synem stała się zarzewiem licznych konfliktów zakłócających spokój w domu na rozwidleniu rue Arthur-Ranc i boulevard de Verdun, gdzie zamieszkiwała rodzina państwa Foucault. Michel będąc najstarszym synem (miał starszą siostrę Francine i młodszego brata Denysa) musiał zmierzyć się z oczekiwaniami ojca, które diametralnie odbiegały od jego własnych pragnień. Proroczym stało się zamieszanie związane z imieniem filozofa-historyka – ojciec nadał mu imię Paul, natomiast matka Michel. Sam zainteresowany wyrażając swą niechęć do ojca używał imienia wybranego przez matkę. Rodzina Foucault należała do prowincjonalnej burżuazji posiadającej służbę i uczęszczającej na coniedzielne msze – przyszły filozof był nawet ministrantem.

Michel Foucault: droga do naukowych zainteresowań

Michel rozpoczął naukę w wieku czterech lat. Z pewnością sprzyjała temu umiejętność czytania, którą miał już opanowaną. To w szkole narodziła się pierwsza z fascynacji Michela – historia. Idolem chłopaka był Karol Wielki. Pierwsze kontakty z filozofią, która stała się prawdziwym polem realizacji jego uzdolnień i ambicji, Foucault miał dopiero w klasie maturalnej za sprawą Dom Pierrota z opactwa Liguge.

Pomimo korepetycji oraz pracowitości Michel nie zdał egzaminów wstępnych do Ecole de normale superieure i z tego powodu jesienią 1945 roku przeprowadził się do Paryża, gdzie uczęszczał do jednej z klas przygotowawczych paryskich gimnazjów. Charakterystycznym jest podział uczniów owych gimnazjów na eksternów, czyli potomków paryskiej burżuazji oraz internów, uczniów pochodzących z prowincji. Trudną sytuację tych drugich dodatkowo komplikowała niemożność wynajęcia pokoju w mieście, jednak dzięki interwencji rodziców Michel mógł zamieszkać u przyjaciela rodziny Maurice’a Rata. Młody Foucault mieszkał sam i jak mówił w owym czasie „brzydził się” mieć współlokatora. Uczęszczając na zajęcia przygotowujące do egzaminów Michel spotkał nauczyciela filozofii Jeana Hyppolite’a. Największe wrażenie zrobił na przyszłym filozofie wykład na temat Hegla. Fascynacja ta zaowocowała w późniejszym czasie przełożeniem na język francuski jego dzieła Fenomenologia ducha.

Dziedziniec Ecole de normale superieure w Paryżu (fot. David Monniaux, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 1.0 Generic).

W lipcu 1946 roku Michel Foucault po raz drugi przystąpił do egzaminów wstępnych do Ecole de normale superieure, tym razem zdając je bez problemu. W trakcie egzaminów zetknął się po raz pierwszy z Georgesem Canguilhemem, który go egzaminował. Okazywana zaraz po przyjeździe Michela do Paryża niechęć do innych teraz miała dać o sobie znać w pełnej krasie. Foucault nie lubił życia studenckiego, był indywidualistą i podkreślał to na wszelkie możliwe sposoby. W tym czasie przyszły filozof nie potrafił przystosować się do życia w grupie – być może miał z tym coś wspólnego jego homoseksualizm, którego nie potrafił zaakceptować. Wśród murów Ecole de normale krążyło wiele anegdot związanych z Foucualt. Według jednej z nich Michel pociął sobie brzytwą skórę na piersiach, a jeszcze inna głosiła, że miał jakoby gonić kogoś ze sztyletem. Pomimo swojego zachowania względem kolegów i wszechstronnego znienawidzenia Michel brylował wiedzą. Skrajność charakteru oraz brak jakichkolwiek pozytywnych relacji z innymi doprowadziły Foucault do próby samobójczej w 1948 roku. Na czas kryzysu psychicznego należy datować początki jego zainteresowania psychologią oraz psychopatologią.

Ukończenie Ecole de normale superieure wiązało się ze zdaniem w 1950 roku egzaminu agregacyjnego, dającego uprawnienia nauczyciela. Sam egzamin składał się z dwóch etapów: „petit oral” (forma eliminacji) oraz „grand oral”, któremu towarzyszyły cztery kolejne egzaminy: wykład i trzy interpretacje tekstów francuskich, łacińskich i greckich. Foucault po raz kolejny poniósł porażkę nie zdając egzaminu. Poświęcając kolejny rok na przygotowania zaliczył egzaminy w czerwcu 1951 roku. Po raz kolejny w komisji, która miała go egzaminować zasiadł Canguilhem, jednak głównym powodem swoistego zwycięstwa Foucault był temat jaki wylosował – rok wcześniej poległ na temacie „Hipoteza”, jednak tym razem wylosował „Seksualność”.

W omawianym okresie Foucault zdobywał kolejne tytuły: licencjat z filozofii (1948 rok), dyplom paryskiego Instytutu Psychologii (1949 rok) oraz dyplom z psychopatologii (1952 rok). Na rok 1951 przypada również wstąpienie Michela do Francuskiej Partii Komunistycznej z której wystąpił dwa lata, prawdopodobnie z powodu swego homoseksualizmu.

Przypadek sprawił, że Michel spotkał Jacqueline Verdeaux, której pomagał przełożyć Traume und Existenz Ludwiga Binswangera. Kobieta ta, którą miał później tytułować „moja żona”, wywarła niemały wpływ na młodego ówcześnie filozofa. Współpraca tych dwoje obejmowała nie tylko wspólne prace nad dziełem Binswangera, ale także prowadzenie pracowni elektroencefalograficznej oraz podróże po Szwajcarii. Uzyskując uprawnienia psychologa Michel znalazł się w dość specyficznej sytuacji. Pomagając swej przyjaciółce przebywał często w szpitalu, gdzie zajmował pozycję, której sam nie potrafił zdefiniować. Nie był pacjentem, ale „aż” pomocnikiem w pracowni Verdeaux oraz nie był lekarzem, ale „tylko” pomocnikiem w pracowni elektroencefalograficznej. Pozycja „pomiędzy” pozwalała mu obserwować zarówno jednych jak i drugich. Psychologiczne zainteresowania zaprowadziły Foucault do więzienia we Fresnes, gdzie pracował przez krótki czas.

Foucault (drugi z lewej) na konferencji prasowej, 1971 rok (fot. Denis Langlois, opublikowano na licencji Creative Commons CC0 1.0 Universal Public Domain Dedication).

Dandys profesorem

W celu ukończenia swojej pracy doktorskiej Michel Foucault wyjechał do Szwecji. Trafił do Uppsali, gdzie objął funkcję lektora języka francuskiego. Choć ciężko znosił skandynawski klimat pozostał tam trzy lata do 1958 roku. W okresie tym powstała Historie de la folie a’lage classique („Szaleństwo i nierozum. Historia szaleństwa w dobie klasycyzmu”), do powstania której Michel wykorzystał zbiory Bibliotheca Waleriana, której zasoby sięgały aż do XVI wieku.

Polecamy e-book Mateusza Kuryły – „Powaby totalitaryzmu. Zarys historii intelektualnej komunizmu i faszyzmu”

Następnym celem podróży Foucault stała się Warszawa. Francuz zainteresował się nią ponieważ przy Uniwersytecie Warszawskim powołano do życia Centre culturel francais, w którym potrzebny był lektor. Tutaj, w mieszkaniu na Krakowskim Przedmieściu, zakończył swą pracę doktorską. W czasie pobytu w Polsce Michel zaprzyjaźnił się z profesorem Tadeuszem Kotarbińskim oraz pełnił funkcje attaché kulturalnego. Skandal związany z mężczyzną, z którym się spotykał zmusił go do opuszczenia Warszawy, ponieważ groziło mu więzienie (kochanek okazał się współpracownikiem Służby Bezpieczeństwa). Następnym miastem, do którego udał się filozof był Hamburg, gdzie pełnił te same funkcje, co w Warszawie i Uppsali.

Michel Foucault uzyskał tytuł doktora po obronie, która odbyła się 20 maja 1961 roku. Procedura zdobywania tytułu doktorskiego składała się z dwóch etapów:

these principale oraz these complmentaire. W związku z tym kandydat musiał przedstawić dwie prace (po jednej na każdy etap). Foucault do pierwszego przedstawił Historie de la folie a do drugiego przekład Anthropologie in pragmatischer Hinsicht abgefasst Immanuela Kanta.

Daniel Defert, wieloletni partner Foucault (fot. Claude Truong-Ngoc, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported).

Dalsze lata życia Foucault to prace nad kolejnymi publikacjami, czas zaangażowania politycznego oraz starań o przyjęcie do College de France. W 1960 roku Jules Vuillemin zaproponował Foucault stanowisko docenta psychologii w Clermont-Ferrand, natomiast od 1962 roku objął on wakującą katedrę filozofii (psychologia nie była wtedy jeszcze autonomiczną dyscypliną akademicką). Michel nadal mieszkał w Paryżu, a na zajęcia do Clermont-Ferrand aż do 1966 roku dojeżdżał pociągiem. W czasie swych wykładów Foucault przedstawiał wątki, które później poruszył w Les Mots et les choses („Słowa i rzeczy”).

Koledzy i studenci w Clermont-Ferrand określali Michela mianem „dandysa”. Ciężko im się dziwić wziąwszy pod uwagę ubiór filozofa. Zwykł on nosić garnitur z czarnego aksamitu, biały golf i zieloną czapkę (łatwo jest to zaobserwować na zdjęciach Foucault). Wydaje się, że właśnie w czasie wykładania w Clermont-Ferrand Michel pogodził się ze swoją seksualnością, przestał ukrywać się w bibliotekach i zaczął więcej czasu spędzać z ludźmi. Asystentki Michela, które zatrudnił w 1962 roku, określano mianem „Foucault’s sisters”. Były nimi Nelly Viallaneix i Francine Pariente. W czasie gdy obie panie zajmowały się wykładami z psychologii społecznej i psychologii dziecka Foucault oddawał się swej największej pasji z tego okresu, to znaczy psychologii ogólnej. Z tym okresem łączone są również kontrowersje związane z mianowaniem Daniela Deferta asystentem. Powszechnie wiedziano, że był on kochankiem Michela. Związek ten przetrwał aż do śmierci Foucault – byli razem około dwudziestu pięciu lat.

Kwiecień 1966 roku to data wydania Les Mots et les choses („Słowa i rzeczy”). Tytuł ten stał się największym hitem wydawniczym Foucault – łącznie do 1989 roku sprzedało się 110 tysięcy egzemplarzy. Duże znaczenie na dalszą działalność Michela miały wydarzenia, których był uczestnikiem podczas pobytu w Tunisie, gdzie przebywał od 1966 roku. Turbulencje polityczne związane z przegraną przez państwa arabskie wojną sześciodniową wywołały falę przemocy, która przeszła przez stolicę Tunezji. Ofiarami były przede wszystkim osoby pochodzenia żydowskiego. Foucualt będąc naocznym świadkiem owych wydarzeń wrócił do Francji w 1968 roku.

Dziedziniec Collège de France (fot. Roy Boshi, domena publiczna).

Intelektualista publiczny

2 grudnia 1970 roku Michel Foucault wygłosił wykład inauguracyjny w College de France pod tytułem L’Ordre du discours („Porządek dyskursu”). Kandydatura Foucault budziła wiele kontrowersji, ale ostateczna decyzja o przyjęciu została podjęta w 1969 roku. Tym samym stał się członkiem najbardziej poważanej instytucji naukowej we Francji i stając się jednocześnie jedną z jego najjaśniejszych gwiazd. Swoją katedrę Michel nazwie Histoire des systemes de pensee, czyli „Historia systemów myśli”. W późniejszych czasach będą chodzić pogłoski po College de France o „plemieniu Foucault”, czyli grupie zwolenników osoby filozofa.

Kolejne lata życia Foucault to zaangażowanie w prace GIP ([Groupe d’information sur les pisons]), która zajmowała się nagłaśnianiem spraw związanych z niesprawiedliwością w wymiarze sprawiedliwości Francji. W 1975 roku została wydana książka Surveiller et punir („Nadzorować i karać. Narodziny więzienia”), w której odnosi się do więzień jako miejsc „produkcji” przestępców oraz przedstawia swoją wersję panoptycyzmu. Michel będzie brał również udział w powstawaniu dziennika „La Liberation”, z którym jednak zakończy współpracę po opublikowaniu kilku artykułów (ostatni ukazał się w 1974 roku).

Grób Michela Foucault i jego rodziców w Poitiers (fot. Anton Tantner, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International).

Foucault spędził również trochę czasu w Brazylii i w Japonii, ale krajem, do którego najchętniej wracał były Stany Zjednoczone. Do USA był zapraszany kilkakrotnie przez French Department uniwersytetu w Buffalo. Wraz z Defertem Michel chciał się przenieść do USA, które uważał za miejsce o wiele lepsze do życia dla homoseksualistów niż Francja. Jednak to tam (w Nowym Jorku bądź San Francisco) zaraził się wirusem HIV, który szybko uaktywnił się jako AIDS.

Ostatnie, jak się później okazało, dzieło Foucault, zatytułowane Histoire de la sexualite („Historia seksualności”) mające składać się z czterech części ostatecznie doczekało się wydania trzech. Cała koncepcja pracy, którą Michel planował od ośmiu lat uległa zmianie. Pewnym wyobrażeniem pierwotnej koncepcji jest pierwsza cześć „Wola wiedzy”; dwie kolejne, „Użytek z przyjemności” oraz „Troska o siebie” są zaczątkiem nowej, niezakończonej.

Michel Foucault zmarł 25 czerwca 1984 roku o godzinie 13:15. Został pochowany na cmentarzu w Vendeuvre cztery dni później.

Bibliografia:

• Eribone Didier, Michel Foucault. Biografia, Warszawa 2005.
• Foucault Michel, Historia seksualności, Warszawa 2000.
• Ryziński Remigiusz, Foucault w Warszawie, Warszawa 2017.
• Szacki Jerzy, Historia myśli socjologicznej, Warszawa 2002.

Histmag potrzebuje Twojej pomocy! Wesprzyj naszą działalność już dziś!