Królowa Elżbieta II – rekordzistka na brytyjskim tronie

Z Bożej łaski królowa Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej oraz innych jej posiadłości i terytoriów, głowa Wspólnoty, obrończyni wiary – tak brzmiał pełen tytuł stosowany wobec Elżbiety II w Wielkiej Brytanii. Oprócz tego przysługiwały jej również inne – poza głową Zjednoczonego Królestwa była bowiem królową czternastu innych państw wchodzących w skład Wspólnoty Narodów, a na przestrzeni lat za głowę państwa uznały ją aż trzydzieści trzy kraje. Do tego była również najwyższym zwierzchnikiem Kościoła Anglii i protektorem Szkockiego Kościoła Prezbiteriańskiego.   

Na tronie brytyjskim zasiadała nieprzerwanie siedemdziesiąt lat, ustępując długością panowania jedynie królowi Francji Ludwikowi XIV, który nosił królewską koronę dwa lata dłużej. Choć do historii przeszła jako najdłużej panująca brytyjska monarchini, początkowo niewiele wskazywało na to, że kiedykolwiek przypadnie jej w udziale rządzeniem krajem – była dopiero trzecia w kolejce do brytyjskiego tronu. Jak to się stało, że zasiadła na brytyjskim tronie i pozostawała na nim przez ponad pół wieku?

Królowa Elżbieta II – wczesne lata i młodość

Królowa Elżbieta II – a właściwie Elżbieta Aleksandra Maria Windsor (ang. Elizabeth Alexandra Mary Windsor) – urodziła się 21 kwietnia 1926 roku w Londynie, jako córka księcia Alberta z Yorku, późniejszego króla Jerzego VI, i księżnej Yorku Elżbiety Bowes-Lyon, znanej jako „królowa matka”. Była pierwszym dzieckiem Windsorów – cztery lata później urodziła im się druga córka – Małgorzata. W momencie narodzin Elżbieta zajmowała trzecie miejsce w linii sukcesji, ustępując miejsca w kolejce do tronu księciu Walii – Edwardowi oraz swojemu ojcu.

„Lilibet” – bo tak nazywano przyszłą królową w młodości z racji tego, że miała trudności z wymówieniem swojego imienia – wychowywała się z dala od rówieśników. Wykształcenie zdobyła przez nauczanie domowe – edukacją księżniczki zajęła się guwernantka Marion Crawford. W późniejszych latach wiedzę z zakresu historii i prawa konstytucyjnego przekazywał jej Henry Marten, prorektor Eton College, kursy religii prowadził zaś dla niej arcybiskup Canterbury. Oprócz tego przyszła królowa pobierała również lekcje z muzyki i języków obcych.

Oprócz odpowiedniego wychowania, przygotowaniu księżniczki do ewentualnego objęcia korony brytyjskiej towarzyszyła również obecność w mediach. Matka przyszłej królowej bardzo dbała o popularność swojej córki – już w 1929 roku zdjęcie trzyletniej dziewczynki znalazło się na okładce magazynu „Times”, oprócz tego jej wizerunek pojawiał się również w innych artykułach prasowych, na broszurach i przeróżnych pamiątkach. Chociaż początkowo mało kto wierzył, że przypadnie jej w przyszłości tytuł królowej, sytuacja zmieniła się w latach trzydziestych.

Królowa Elżbieta II – w drodze do brytyjskiego tronu

W 1936 roku zmarł król Jerzy V, dziadek Elżbiety. Zgodnie z kolejką wynikającą z linii sukcesji, tron po nim objął stryj dziewczyny, książę Walii Edward VIII. Okres jego rządów nie potrwał jednak długo. Niecały rok po wstąpieniu na tron, w grudniu 1936 roku, abdykował, by móc poślubić dwukrotnie rozwiedzioną Amerykankę Wallis Simpson. Korona królewska przypadła więc ojcu Elżbiety, ta zaś stała się główną następczynią tronu. Po koronacji Jerzego VI zamieszkała w Buckingham Palace oraz zaczęła towarzyszyć ojcu w licznych spotkaniach z wysoko postawionymi urzędnikami i politykami.

Okres spokojnego rozwoju na dworze królewskim przerwał wybuch II wojny światowej. Wraz z młodszą siostrą Małgorzatą została wysłana w tym czasie do zamku Windsor w Berkshire. Chociaż pojawiały się sugestie, by dla bezpieczeństwa wysłać księżniczki do Kanady, królowa Elżbieta Bowes–Lyon stanowczo zaprotestowała. Rodzina królewska pozostała w Wielkiej Brytanii, chcąc w ten sposób podnieść morale narodu w walce z Niemcami. Temu też miało służyć pierwsze publiczne przemówienie, jakie 13 października 1940 roku czternastoletnia wówczas Elżbieta wygłosiła na antenie BBC, zwracając się ze słowami otuchy do ewakuowanych ze swoich domów dzieci Wspólnoty Narodów. Trzy lata później po raz pierwszy samodzielnie wystąpiła publicznie.

W sposób szczególny w pamięci Brytyjczyków i nie tylko zapadły jednak słowa, które wypowiedziała w 1947 roku, z okazji dwudziestych pierwszych urodzin. Zadeklarowała wówczas:

Oświadczam wobec was wszystkich, iż poświęcę całe moje życie, jakiekolwiek będzie, długie czy krótkie, służbie wam i wielkiej imperialnej Wspólnocie, której członkami jesteśmy my wszyscy.

Zanim jednak do tego doszło, przyszła królowa dobrowolnie wstąpiła do Auxiliary Territorial Service (kobieca służba wojskowa), gdzie została przeszkolona na kierowcę i mechanika. Doczekała się stopnia kapitana.

Królowa Elżbieta II – ślub z księciem Filipem

Jeszcze przed wybuchem wojny, w 1934 roku podczas ślubu greckiej księżniczki Mariny, przyszła królowa poznała księcia Filipa z duńskiego rodu królewskiego Schleswig–Holstein–Sonderburg–Glücksburg. W ciągu następnych lat spotkali się jeszcze kilkukrotnie, między innymi w 1939 roku, gdy Elżbieta wraz z rodzicami i siostrą przybyła do Royal Naval College, uczelni wojskowej marynarki wojennej Wielkiej Brytanii. Od tego momentu młodzi zaczęli wymieniać listy, wkrótce też zostali parą i zaczęli regularnie się spotykać. Początkowo rodzice przyszłej królowej nie byli przychylni jej związkowi z Filipem i nie mieli o nim najlepszego zdania. Elżbieta nie posłuchała jednak sugestii rodziców.

W 1946 roku przyjęła oświadczyny księcia Filipa, a w lipcu 1947 roku ogłoszono je publicznie. Ślub odbył się 20 listopada 1947 w Opactwie Westminsterskim. Uroczystość transmitowana była na żywo w radiu i w telewizji oraz odbiła się głośnym echem w międzynarodowej prasie.

Po ślubie para osiadła w rezydencji królewskiej Clarence House w Londynie. Pierwszego potomka – Karola – doczekała się blisko rok później – w listopadzie 1948 roku.  W kolejnych latach na świat przyszło jeszcze troje dzieci Elżbiety i Filipa: Anna (1950 rok), Andrzej (1960 rok) i Edward (1964 rok). Początkowo para wiodła stosunkowo spokojne życia z dala od mediów. Wszystko zmieniło się jednak, gdy sytuacja na tronie brytyjskim zaczęła stawać się coraz bardziej niepewna.

Królowa Elżbieta II  – koronacja

W 1951 roku król Jerzy VI poważnie podupadł na zdrowiu, co spowodowało, że Elżbieta zaczęła stopniowo przejmować część jego obowiązków. W jego imieniu złożyła wizytę m.in. w Grecji i we Włoszech, spotkała się z amerykańskim prezydentem Harrym Trumanem, poprowadziła obrady Tajnej Rady. Wkrótce okazało się, że był to „sprawdzian” przed przyszłą funkcją. 6 lutego 1952 roku, podczas pobytu w Kenii Elżbieta dowiedziała się, że jej ojciec, król Jerzy VI, zmarł. Kolejną osobą w linii sukcesji do brytyjskiego tronu była właśnie ona. Dalsze wydarzenia potoczyły się dynamicznie.

Polecamy e-booka Michała Gadzińskiego pt. „Perły imperium brytyjskiego”:

Dzień po śmierci Jerzego VI, 7 lutego 1952 roku, Elżbieta została ogłoszona królową Wielkiej Brytanii. Uroczysta koronacja odbyła się zaś 2 czerwca 1953 roku w Opactwie Westminsterskim. Arcybiskup Canterbury Geoffrey Fisher oznajmił kandydaturę nowej królowej następującą formułą:

Panowie, przedstawiam wam królową Elżbietę, waszą niezaprzeczalną królową, wam wszystkim, którzy tu przybyliście złożyć jej hołd i oddać się jej na służbę. Czy gotowi jesteście ją uznać?

W odpowiedzi z ust lordów padły słynne słowa „God save Queen Elizabeth”. Następnie odbyła się ceremonia przysięgi na Biblię, namaszczenie świętymi olejkami oraz przekazanie insygniów nowej godności. Po tym, jak i po kilku innych elementach uroczystości koronacyjnej, starsza z Windsorów jako Elżbieta II stała się oficjalnie królową Wielkiej Brytanii.

Królowa Elżbieta II – panowanie w okresie przełomów

Okres rządów królowej Elżbiety II przypadł na niełatwy czas. Gdy obejmowała władzę, Europę dzieliła żelazna kurtyna, a świat z uwagą przyglądał się ideologicznemu konfliktowi między USA i ZSRR. Podczas zasiadania na brytyjskim tronie była świadkiem rewolucji wybuchających w kolejnych państwach bloku sowieckiego, największych konfliktów zimnej wojny, ale i gruntownych przemian na kontynencie europejskim, skutkujących upadkiem muru berlińskiego oraz Związku Sowieckiego.

W okresie jej panowania doszło do wielu wydarzeń, które na trwałe zapisały się w historii – tych negatywnych, jak choćby zamach na amerykańskiego prezydenta Johna F. Kennedy'ego, ale i pozytywnych, których symbolem stało się pierwsze lądowanie człowieka na Księżycu.

Wiele przełomowych wydarzeń było także jej udziałem. Młoda wówczas królowa była pierwszą monarchinią, która odwiedziła Australię i Nową Zelandię, ale i pierwszą królową, która odbyła podróż dookoła świata – trwała on pół roku i zakończyła się w 1954 roku. Wszystkich podróży dyplomatycznych odbyła zresztą ponad sto, odwiedzając w tym również Polskę w 1996 roku. Dziesięć lat wcześniej jako pierwszy władca Wielkiej Brytanii odwiedziła także Chiny.

Królowa Elżbieta II: sympatia poddanych i kryzysy monarchii

Elżbieta II już jako młoda królowa zaskarbiła sobie sympatię społeczeństwa. Chociaż w sprawach dyplomatycznych była formalistką i mocno trzymała się królewskiego protokołu, potrafiła pokazać również mniej formalne oblicze, dzieląc się swoimi pasjami – w tym przede wszystkim zamiłowaniem do jazdy konnej. Oprócz tego uczestniczyła w wielu imprezach kulturalnych i patronowała ponad sześciuset organizacjom charytatywnym. To wszystko powodowało, że królowa cieszyła się dużym poparciem Brytyjczyków, osiągając pod tym względem lepsze wyniki niż wielu brytyjskich polityków.

Chociaż lud ją uwielbiał, zdarzały się również gorsze momenty w jej panowaniu. Po raz pierwszy opinia społeczeństwa na temat królowej załamała się w 1992 roku, na co złożyło się kilka czynników. Jednym z bardziej emocjonujących tematów był pożar zamku Windsor, będący dla królowej osobistą tragedią. Koszt odbudowy zamku wyceniono na blisko 90 milionów euro, co wywołało protest opinii publicznej, jako że prace miały być sfinansowane z pieniędzy publicznych.

Powszechną krytykę społeczeństwa wywołała również chłodna reakcja królowej na śmierć księżnej Diany – Elżbieta II przebywała wówczas poza Londynem, w zamku Balmoral, gdzie opiekowała się wnukami. Do tego początkowo nie wyrażała zgody na wywieszenie do połowy masztu flagi narodowej na Buckingham Palace na znak żałoby, co również spotkało się z brakiem zrozumienia i dużą krytyką ze strony społeczeństwa brytyjskiego. Ostatecznie królowa zmieniła zdanie. Po kilku dniach wróciła też do stolicy oraz wygłosiła przemówienie, w którym wyraziła żal po stracie byłej synowej.

Dzięki temu, jak i różnym działaniom konsultowanym z ekspertami od wizerunku publicznego, udało jej się go odbudować i na nowo zyskać sympatię Brytyjczyków. Swoimi działaniami starała się przy tym trafić również do młodszych pokoleń – w 1976 roku jako pierwsza monarchini Wielkiej Brytanii wysłała maila, w 2014 roku opublikowała pierwszy wpis na Twitterze, a pięć lat później na Instagramie.

Mimo tego kryzysy nie omijały monarchii brytyjskiej. Mocnym ciosem wizerunkowym było dla niej bez wątpienia oświadczenie księcia Harry'ego z 2019 roku, w którym zrezygnował z pełnienia funkcji królewskich oraz wraz z żoną Meghan opowiedział publicznie o trudach życia w rodzinie królewskiej. Wysuwane przezeń oskarżenia o rasizm i nierówne traktowanie poważnie nadszarpnęły wizerunek monarchii. Sytuacji nie poprawiły również liczne skandale z udziałem syna królowej - księcia Andrzeja. By odzyskać poparcie poddanych, Elżbieta II postanowiła odebrać mu prawa do pełnienia funkcji królewskich, co zostało pozytywnie odebrane przez społeczeństwo brytyjskie.

Królowa Elżbieta II – choroba i śmierć

W 2022 roku królowa Elżbieta II świętowała platynowy jubileusz – siedemdziesięciolecie sprawowania królewskiej władzy. Już kilka lat wcześniej, po ukończeniu dziewięćdziesiątego roku życia, postanowiła przekazać część swoich obowiązków pozostałym członkom rodziny królewskiej, ograniczając między innymi swój udział w wyjazdach zagranicznych. Mimo pogarszającego się stanu zdrowia nie zdecydowała się jednak abdykować. Praktycznie do ostatnich chwil życia pozostała aktywna zawodowo – 6 września 2022 roku spotkała się z nowo wybraną premier Liz Truss. Był to jednocześnie pierwszy przypadek, kiedy królowa Elżbieta II powierzyła komuś misję tworzenia nowego rządu w innym miejscu niż Pałac Buckingham w Londynie – od kilku dni przebywała bowiem w zamku Balmoral. Wkrótce po tym jej stan znacznie się jednak pogorszył.

8 września 2022 roku o godz. 19:30 czasu polskiego stacja telewizyjna BBC poinformowała o śmierci królowej. Śmierć Elżbiety II wywołała ogromne poruszenie, nie tylko wśród Brytyjczyków. Do bliskich zmarłej z całego świata zaczęły spływać kondolencje i wyrazy współczucia. Jak powiedziała nowo wybrana premier Lizz Truss w przemówieniu wygłoszonym tego samego dnia – królowa stanowiła „skałę, na której wzniesiono nowoczesną Wielką Brytanię”.

Zmarła Elżbieta II była świadkiem wielkich przemian zachodzących w Zjednoczonym Królestwie. Przeżyła piętnastu premierów, począwszy od Winstona Churchilla, przez Harolda Wilsona, Margaret Thatcher, Tony'ego Blaira, Theresę May i innych. W czasie jej panowania w USA rządziło kolejno czternastu prezydentów oraz siedmiu papieży zasiadało na tronie Piotrowym. Chociaż ze względów konstytucyjnych pełniła funkcję głównie reprezentacyjną, okres jej panowania przypadł na czas wielu przełomów i ważnych wydarzeń. Śmierć królowej Elżbiety II to bez wątpienia koniec pewnej epoki w historii brytyjskiej monarchii.

Polecamy e-booka Magdaleny Makówki „Władza, miłość, zdrada. Życie prywatne brytyjskich władców 1714–1837”

Bibliografia

• Droganes C., 60 facts you didn't know about Queen Elizabeth II, [dostęp: 9.09.2022 r.].

• Marr A., Prawdziwa królowa. Elżbieta II, jakiej nie znamy, przekład Hanna Pawlikowska–Gannon, Wydawnictwo Marginesy 2012.

• Rybarczyk M., Elżbieta II. Ostatnia taka królowa, Muza SA, 2022.
• Ryniecka A., Bajer M, Różne oblicza Elżbiety II – jaka jest naprawdę? [w:] Penier I., (red.), Wielka Brytania i Wspólnota u progu XXI wieku. Przeszłość, teraźniejszość, perspektywy, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2014.

• Smith S. B., Elżbieta II. Portret monarchini, przekład Urszula Gardner, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2017.

• The Queen's Life and Reign, [dostęp: 9.09.2022 r.]