Kornel Makuszyński – ojciec Koziołka Matołka
Kornel Makuszyński, 1931 rok (domena publiczna). Kornel Makuszyński przyszedł na świat 8 stycznia 1884 roku w podlwowskim Stryju. Był szóstym dzieckiem i jedynym synem Edwarda Makuszyńskiego, byłego pułkownika c.k. armii Austro-Węgier, a później urzędnika w kancelarii gminy w Brzozowej koło Krosna, oraz Julii z Ogonowskich. W 1894 roku Kornel rozpoczął naukę w gimnazjum w Stryju, jednak nie zabawił w tej szkole zbyt długo. Rok później dał o sobie znać talent układania rymów oraz niesforny charakter młodego chłopca, przez które został relegowany ze szkoły. Wszytko przez satyryczny wierszyk o szkolnym katechecie, który zakazał zabaw na znajdującym się niedaleko szkoły zamarzniętym stawie. Sam Makuszyński wspominał, że była to „satyra krwawa jak trzydziestoletnia wojna, jak rzeźnia miejska, satyra pełna żółci, octu, jadu, trucizn i klątwy”:
Na próżno jędza
w ubraniu księdza
z lodu nas spędza!
W pierwszej b klasie
w zimowym czasie
nikt mu nie da się!!!
Po wszystkim Kornel przeniósł się do Przemyśla, lecz i tu kolejne gimnazjum nie było dla niego szczęśliwe. W 1896 roku został ponownie usunięty ze szkoły, tym razem za pojedynek o dziewczynę. Swoją naukę kontynuował w Gimnazjum im. Jana Długosza we Lwowie, w którym w 1903 roku udało mu się uzyskać świadectwo dojrzałości. Następnie podjął studia polonistyczne i romanistyczne na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Lwowskiego, które ukończył w 1908 roku.
W 1901 roku Makuszyński zadebiutował w druku pod pseudonimem Witold Oksza, publikując wiersz Słysz, Polsko! w piśmie dla młodzieży szkolnej „Polonia”. Będąc jeszcze w gimnazjum opublikował dwa sonety, U gór i Jesień w lwowskim dzienniku „Słowo Polskie”. Dzięki nim poznał swojego idola i mentora, profesora Uniwersytetu Lwowskiego i redaktora „Tygodnika Literackiego” Jana Kasprowicza. Henryk Cudnowski, szkolny kolega Makuszyńskiego, wspominał: „Uznanie, jakiego Kasprowicz Kornelowi nie szczędził, stanowiło glejt, który go wprowadził do cechu literackiego”. Kariera młodego twórcy nabierała powoli tempa – zaczął on poznawać znaczące i wpływowe osoby. W 1904 roku został recenzentem teatralnym „Słowa Polskiego”: „Trząsł teatrem, przymilały się doń aktorki, a rozlewnością, sztamą przy kieliszku i fałszywą przyjaźnią jednać go sobie chcieli aktorzy”. W 1908 roku zadebiutował tomem wierszy Połów gwiazd, w 1912 roku ukazała się jego pierwsza książka z opowiadaniami dla dzieci Szewc Kopytko i kaczor Kwak.
Karykatura Makuszyńskiego autorstwa Kazimierza Sichulskiego, 1910 rok (domena publiczna). Będąc na studiach Makuszyński poznał swoją pierwszą żonę, Emilię Bażeńską. Warto zaznaczyć, że tą piękną kobietę adorowało wielu, między innymi Tadeusz Boy-Żeleński czy Leopold Staff. Razem z żoną pisarz zamieszkał w Burbiszkach na Żmudzi, gdzie zastał ich wybuch pierwszej wojny światowej. Oboje, jako obywatele Austro-Węgier, zostali internowani i wywiezieni do Kostromy w Rosji. Dzięki interwencjom rodziny i przyjaciół, Makuszyńskich zwolniono i ostatecznie w 1915 roku zamieszkali w Kijowie, gdzie doczekali końca wojny. W 1918 roku Makuszyński wrócił do kraju i zamieszkał w Warszawie. Wojenna zawierucha nie dała mu jednak zaznać spokoju. W 1920 roku zmobilizowano go do wojska i przydzielono do Oddziału II Informacyjno-Prasowego (Referat Literacki) Generalnego Inspektoratu Armii Ochotniczej. Redagując tygodnik „Wesoły Wojak”, Makuszyński pisał patriotyczne piosenki podtrzymujące na duchu, teksty nawołujące do walki za ojczyznę, opisy bitew i hołdy dla bohaterstwa zwykłych żołnierzy.
Latem 1926 roku Emilia Makuszyńska zmarła na gruźlicę. Po jej śmierci Kornel już nigdy więcej nie pojechał na Litwę. Ożenił się ponownie pod koniec sierpnia 1927 roku z Janiną Gluzińską, operową śpiewaczką i córką znanego, lwowskiego lekarza. W 1935 roku razem z żoną przeprowadził się do nowej kamienicy przy ulicy Grottgera 9a.
W dwudziestoleciu międzywojennym ukazały się najsławniejsze powieści Makuszyńskiego: O dwóch takich, co ukradli księżyc, Panna z mokrą głową, Awantura o Basię, Szatan z siódmej klasy. W 1925 roku wydał książkę Bezgrzeszne lata, zawierającą jego wspomnienia z czasów dziecięcych i szkolnych. W latach trzydziestych XX wieku narodził się również Koziołek Matołek i mała małpka Fiki-Miki. Powstają wówczas również legendy krakowskie O wawelskim smoku, Wanda leży w naszej ziemi, a także Za króla Piasta Polska wyrasta. Wszystkie ilustrowane dzieła Makuszyński stworzył z Marianem Walentynowiczem – grafikiem, rysownikiem, autorem plakatów, okładek i rysunków w książkach dla dzieci, a tym samym prekursorem komiksu w Polsce.
Pierwszy tom przygód Koziołka Matołka został wydany z datą 1933, choć w rzeczywistości ukazał się na Boże Narodzenie w roku 1932. Makuszyński napisał tekst w postaci rytmicznych czterowierszy ośmiozgłoskowcem, a do każdego z czterowierszy Walentynowicz stworzył ilustrację. O Matołku Makuszyński mówił: „Jest to słynna postać z mojego poematu filozoficznego dla dzieci do lat pięciu. Głupawy cap, choć strasznie poczciwy. Cokolwiek uczyni, wszystko wypada na odwrót”. Koziołek Matołek od razu stał się bestsellerem, a jego popularności nie umniejszyła krytyka recenzentów. Duet Makuszyński-Walentynowicz kuł żelazo póki było gorące – w krótkim czasie wydano cztery księgi przygód Koziołka, a w 1935 roku tą samą metodą powstały Awantury i wybryki małej małpki Fiki-Miki.
Fragment przygód Koziołka Matołka eksponowany w przestrzeni miejskiej Pacanowa (fot. St.Mons, domena publiczna). II wojnę światową Makuszyński spędził w Warszawie, pomimo tego, że już w 1939 roku podczas bombardowania stracił majątek, rękopisy książek oraz kolekcję dzieł sztuki. Podczas powstania warszawskiego współpracował z prasą powstańczą, w której napisał hymn dla walczących powstańców pt. Śpiew Czerniakowa. Po kapitulacji zrywu i wysiedleniu mieszkańców stolicy przebywał w obozie w Pruszkowie, a w listopadzie 1944 roku osiedlił się na stałe w Zakopanem.
W peerelowskiej Polsce Makuszyńskiego zaczęto usuwać z przestrzeni publicznej. Nie pozwolono mu publikować nowych książek, przestały ukazywać się wznowienia, uniemożliwiano mu pisania artykułów. Jego twórczość, według władz, miała lub mogła mieć zły wpływ na powojenną młodzież. W 1951 roku kilka jego powieści znalazło się na liście książek ideologicznie szkodliwych, które powinny być natychmiast usunięte i zlikwidowane.
Kornel Makuszyński zmarł 31 lipca 1953 roku. Został pochowany na Cmentarzu Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku w Zakopanem. Jeden z uczestników pogrzebu mówił: „Pochówek mioł barz pikny. Po nasemu my go chowali, po górolsku. Przecie tu śnami zył jako stary honorny gazda. Prowda ze w bidzie, ale za parobka nikomu nie poseł słuzyć, jako drudzy pośli”.
Opracowano na podstawie: M. Urbanek, Makuszyński. O jednym takim, któremu ukradziono słońce, Czarne, Warszawa 2017.
