Izabela Czartoryska – od salonowej kochanki do pionierki muzealnictwa

Córka Jerzego Detloffa Flemminga, podskarbiego wielkiego litewskiego i Antoniny Czartoryskiej przyszła na świat 3 marca 1745 r. w Warszawie. W wieku 15 lat Izabela wyszła za mąż za swojego kuzyna ze strony matki Adama Kazimierza Czartoryskiego, człowieka świetnie wykształconego i światowego. Było to oczywiście małżeństwo wyłącznie z rozsądku, podyktowane chęcią wzmocnienia więzi łączącej dwa potężne rody. Przyszły komendant Szkoły Rycerskiej z początku nie pałał sympatią do swojej wybranki, którą traktował lekceważąco i która nie wydawała mu się atrakcyjna głównie ze względu na fakt, że wygląd Izabeli znaczyły ślady po przebytej niedawno ospie. Młoda mężatka opuściła dom rodzinny i zamieszkała z Adamem w Oleszycach, zimy zaś para spędzała w Warszawie w Pałacu Błękitnym. Zaaklimatyzowanie się do nowych warunków utrudniała księżnej siostra jej męża, Izabela Lubomirska, która nie ukrywała swojej wrogości wobec bratowej.

Izabela Czartoryska – brzydkie kaczątko, które stało się łabędziem

Mimo chłodnych relacji łączących małżonków przebywanie z Adamem wyszło Izabeli na dobre. Nie czując się komfortowo we własnym domu, księżna towarzyszyła mężowi w jego zagranicznym podróżach. Ciekawa świata dziewczyna nie ograniczała się jednak tylko do roli towarzyszki Czartoryskiego. Izabela brała aktywny udział w towarzyskich zgromadzeniach i wykorzystywała każdą możliwość, żeby się rozwijać i obyć się z salonowymi spotkaniami, co jej mąż zdawał się pochwalać. Adam i Izabella odwiedzili m.in. mieszkającego w Montmorency Jeana Jacquesa Rousseau.

Znacznie pewniejsza siebie Izabela zaczęła prowadzić bogate życie towarzyskie. Szczególnym upodobaniem darzyła teatr amatorski, w którego przedstawieniach występowała osobiście. Spektakle były grane w Pałacu Kazimierzowskim, a 19-letnia wówczas księżna nawiązała swój pierwszy romans z Alojzym Fryderykiem von Brühlem, piszącym sztuki generałem artylerii koronnej. Niedługo potem okazało się, że Izabella jest w ciąży. W 1765 r. urodziła córkę, Teresę. Jeszcze w tym samym roku Izabela poznała pewnego weneckiego podróżnika i awanturnika, Giacomo Casanovę, który w swoich pamiętnikach zanotował, że książę Adam Czartoryski:

…ożenił się z bardzo piękną kobietą, lecz nie miał z nią jeszcze dziecka, gdyż była za chuda jak na jego gust.

Stanisław August Poniatowski – królewski kochanek

Przyjazne relacje łączyły księżną z jej kuzynem Stanisławem Antonim Poniatowskim, który 25 listopada 1764 r. został koronowany na króla Polski. Jeszcze, kiedy Izabela była świeżo upieczoną mężatką, to właśnie Stanisław okazywał jej najwięcej wsparcia, stając w obronie kuzynki przeciwko atakom ze strony Izabeli Lubomirskiej. W 1765 r. między nowym królem a księżną narodziło się innego rodzaju uczucie, które szybko przerodziło się romans.

Związek króla i Izabeli nie był wcale tajemnicą. Wiedział o nim, a nawet akceptował go książę Adam Czartoryski, który sam również nie stronił od miłosnych przygód. Pomimo nieukrywanych romansów małżeństwo Czartoryskich zaczęło rozkwitać. Adam nie traktował już żony lekceważąco, dostrzegając jej intelekt, charakter i realną chęć rozwoju. 15 marca 1768 r. Izabela urodziła drugą córkę, Marię Annę i podobnie jak w przypadku pierwszego dziecka kwestia ojcostwa nie jest jasna. Najprawdopodobniej biologicznym ojcem Marii był król Stanisław II August, a świadomi tego współcześni wydarzeniom złośliwcy nadali jej przezwisko „Ciołkówna”.

Nikołaj Repnin – rosyjski ambasador w objęciach księżnej

Większym echem niż związek z królem odbiła się wieść o romansie Izabeli z Nikołajem Repninem, rosyjskim posłem carycy Katarzyny II. Jednak w przeciwieństwie do poprzednich flirtów księżnej ten nie narodził się z uczucia, a z inicjatywy Stanisława Poniatowskiego i Adama Czartoryskiego.

Reprezentujący interesy imperium rosyjskiego Repnin miał za zadanie zdusić w zarodku wszelkie przejawy wzmocnienia i uniezależnienia się Rzeczpospolitej od carskich wpływów. Ulegając prośbom męża i kuzyna, Izabela posłużyła się swoim urokiem, by oczarować rosyjskiego dyplomatę, co z pewnością je się udało, gdyż 4 marca 1767 r. para udała się do teatru, w którym Repnin wykupił prywatny spektakl.

Pomimo starań księżnej poseł nie zmienił kierunku swojej polityki, czego wyraz dał w czasie tzw. sejmu repninowskiego, wywożąc do Kaługi w Rosji: biskupa krakowskiego Kajetana Sołtyka, biskupa kijowskiego Józefa Andrzeja Załuskiego, hetmana polnego koronnego Wacława Rzewuskiego oraz jego syna Seweryna posła podolskiego. 29 lutego 1768 r. w Barze na Podolu utworzono konfederację skierowaną przeciwko nadużyciom Repnina i rosyjskiej ingerencji w sprawy Rzeczpospolitej. Okres ten Adam i Izabela postanowili bezpiecznie spędzić na podróżach, a sam poseł w kwietniu następnego roku został zdymisjonowany przez carycę.

Armand Louis de Gontaut de Lauzun – francuski romans w londyńskich salonach

14 stycznia 1770 r. Izabela urodziła pierwszego syna – Adama Jerzego, przyszłego polityka, a po powstaniu listopadowym przywódcę obozu politycznego Hôtel Lambert w Paryżu. Na dwa lata Czartoryscy wyjechali do Holandii, a stamtąd do Anglii. W Londynie Izabela miała okazję rozmawiać i grać na fisharmonii z samym Benjaminem Franklinem, politykiem, uczonym i przyszłym ojcem założycielem Stanów Zjednoczonych Ameryki. Tam też spotkała swoją kolejną miłość – Armanda Louis de Gontaut, księcia Lauzun, miłośnika Anglii oraz kobiet, który w swoich pamiętniku utrwalił bardzo ciekawy opis księżnej:

Chcesz zagłębić się w pełne tajemnic i przygód poszukiwania królewskich artefaktów? Koniecznie sięgnij po książkę Krzysztofa P. Czyżewskiego pt. Izabela i sześć zaginionych koron.

…mając najpiękniejsze oczy, najpiękniejsze włosy, najpiękniejsze zęby, śliczne stópki i będąc cery wielce śniadej, acz nieświeżej i zeszpeconej przez ospę, łagodnością w sposobie bycia i ruchami o niezrównanym wprost wdzięku pani Czartoryska udowadniała, że nie będąc wcale ładną, można być osobą uroczą. 

Arystokrata miał jednak w Londynie rywali: Nikołaja Repnina, który prawdziwie zadurzył się księżnej oraz francuskiego ambasadora, Adriena Louisa de Bonnières. Z czasem o względy Izabeli ubiegało się już tylko pierwszych dwóch kandydatów. W końcu księżna odtrąciła także Repnina, z kolei francuskiemu księciu wyznała miłość. Jej owocem zaś miał okazać się kolejny syn Izabeli, Konstanty Adam, którego narodziny 28 października 1774 r. jego biologiczny ojciec oglądał ukryty w szafie. Płomienny związek wkrótce ostygł, a wezwany naglącymi sprawami do Francji de Lauzun stracił głowę na gilotynie podczas rewolucji francuskiej w 1793 r.

Osobista tragedia i puławski rozkwit

Związek z Francuzem kończy historię burzliwych miłości Izabeli Czartoryskiej, lecz w tym samym czasie nawiązała ona intymną relację Franciszkiem Ksawerym Branickim, hetmanem wielkim koronnym. Kolejna lata mijały księżnej spokojnie na salonowych rozrywkach. Lato spędzała na leżących niedaleko Warszawy Powązkach, gdzie od 1771 r. nadzorowała powstanie parku krajobrazowego. Centrum życia towarzyskiego pozostawał jednak niezmiennie Pałac Błękitny.

Tam też doszło do osobistej tragedii Czartoryskich. Na początku stycznia 1780 r. Teresa, najstarsza córka Izabeli i Adama doznała rozległych oparzeń całego ciała po tym, jak jej sukienka zajęła się ogniem od salonowego kominka. Zaledwie 15-letnia dziewczyna zmarła 13 stycznia, kilkanaście dni po wypadku. Nie był to koniec nieszczęść. Księżna była wówczas w połogu, a narodzona córka, Gabriela zmarła po zaledwie kilku dniach.

Izabela ciężko przeżyła utratę córek i coraz rzadziej odwiedzała swoją letnią rezydencję, która zapewne przypominała matce o stracie Teresy. Trzy lata później także Pałac Błękitny stracił status kwatery głównej Czartoryskich. Pogarszające się relacje między Adamem Kazimierzem a królem sprawiły, że mąż Izabeli postanowił przenieść ich siedzibę do Puław. Tam księżna zajęła się rozbudową nowej rezydencji i otaczającego go parku. Ambitna Izabela zadbała też o to, by Puławy stały się centrum życia intelektualnego i kulturalnego, które mogłoby rywalizować z dworem królewskim Stanisława Augusta. 

Jak łabędzica stała się spartanką

W 1782 r. na dworze Stanisława Augusta pojawiła się Maria Anna d’Ugrumoff, która oświadczyła królowi, że Adam Kazimierz Czartoryski planuje zamach na jego życie. Monarcha nie dał wiary tym oskarżeniom ani wtedy, ani dwa lata później. Maria Anna zwróciła się następnie do Adama Kazimierza, któremu wyznała, że sam król planuje zamach na jego życie, a wykonawcami jego woli mieli być Franciszek Ryx, królewski kamerdyner oraz generał Jan Komarzewski. 

Plotka trafiła na podatny grunt. Książę dał wiarę oskarżeniom i uwięził rzekomych spiskowców. Sprawa odbiła się głośnym echem w Warszawie, a poszkodowani wytoczyli Czartoryskiemu proces o zniesławienie. W kwietniu 1785 r. proces dobiegł końca, oskarżenia uznano za fałszywe, a przegrany proces kosztował Adama Kazimierza majątek. Winną oszczerstwa Marię Annę d’Ugrumoff skazano na karę dożywocia w twierdzy gdańskiej, lecz w 1793 r. została uwolniona przez pruskie władze.

Tzw. afera Dogrumowej musiała być dla Izabeli nie lada przeżyciem, gdyż w jej wyniku księżna zaczęła w większym stopniu interesować się sprawami państwowymi i polityką. Sanktuarium kultury i nauki, jakim były Puławy, zaczęło się teraz przekształcać w centrum życia politycznego, a sztuka stała się dla księżnej formą wyrazu jej poglądów. Właśnie w tym celu 15 czerwca 1786 r. wystawiła ona operę „Matka Spartanka”, którą w wielkiej sali pałacu puławskiego obejrzało ok. 500 osób w tym najważniejsi przedstawiciele stronnictwa antykrólewskiego. W sztuce, która w rzeczywistości wzywała do walki o suwerenność Rzeczpospolitej, Izabela zagrała rolę Spartanki Teony, a „Matka Spartanka” stała się odtąd jej przydomkiem.

Sejm Czteroletni

Izabela aktywnie uczestniczyła w życiu politycznym zarówno w Polsce, jak i za granicą. W 1787 r. małżonkowie spotkali się z cesarzem Austrii, Józefem II Habsburgiem, następnie w Paryżu jeszcze tego roku księżna odbyła rozmowę z Marią Antoniną, królową Francji. W kolejnym roku Izabela z determinacją wspierała męża, który został wybrany posłem z województwa lubelskiego na sejm. Na okres tzw. Sejmu Czteroletniego Pałac Błękitny Czartoryskich po raz kolejny stał się sercem życia towarzyskiego w Warszawie, gdzie księżna czuwała nad organizacją przyjęć i spotkań. 

Chcesz zagłębić się w pełne tajemnic i przygód poszukiwania królewskich artefaktów? Koniecznie sięgnij po książkę Krzysztofa P. Czyżewskiego pt. Izabela i sześć zaginionych koron.

Aktywność polityczna Izabeli przejawiała się również bardziej bezpośredni sposób. Czartoryska przyglądała się obradom sejmu i ostentacyjnie wyrażała swoje poparcie bądź dezaprobatę. Ponadto domagała się od posłów, by zrezygnowali z modły zachodniej i ubierali się w tradycyjnie polskie stroje szlacheckie. Wszystko to sprawiało, że księżna skupiała na sobie uwagę zarówno popleczników, jak i krytyków związku, z czym Adam Kazimierz postanowił odesłać ją i syna Adama Jerzego w podróż po Wielkiej Brytanii, gdzie przebywali od początku 1790 r. do 1791 r.

W środku wojennej zawieruchy

Po powrocie do domu Izabela znalazła się w samym centrum działań wojennych. W 1792 r. wybuchła przegrana dla Rzeczpospolitej wojna polsko-rosyjska, do której wyniku przyczyniła się w znacznym stopniu zdrada Ludwika Wirtemberskiego, dowódcy korpusu litewskiego, a prywatnie męża Marii Czartoryskiej, córki Izabeli. Po klęsce Adam Kazimierz wyjechał do Wiednia szukać wsparcia u zaprzyjaźnionego cesarza Józefa II, Izabela zaś została, by opiekować się Puławami. Te zostały jednak w znacznym stopniu zniszczone przez przechodzące rosyjskie oddziały, a księżna przyniosła się do leżącej w Galicji Sieniawie.

Tam udzieliła ona schronienia Tadeuszowi Kościuszce, jednemu z polskich dowódców i bohaterowi wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Kościuszko cieszył się wielkim poważaniem wśród Czartoryskich, był także adeptem szkoły rycerskiej, której Adam Kazimierz był komendantem. Te koneksje, a następnie pobyt Kościuszki w Sieniawie, przyczyniły się do długo panującego poglądu, że to właśnie Czartoryscy, a zwłaszcza Izabela, byli głównymi inicjatorami wybuchu insurekcji w 1794 r.

Wielka odbudowa: Świątynia Sybilli i Dom Gotycki

Po upadku powstania Tadeusza Kościuszki caryca Katarzyna zajęła majątek Czartoryskich. Zdeterminowana, by wrócić do domu, Izabela zwróciła się o pomoc do dawnego kochanka – Nikołaja Repnina, który polecił małżonkom oddać na rosyjską służbę synów: Adama Jerzego i Konstantego, co też Czartoryscy uczynili, a w sierpniu 1795 r. odzyskali majątek.

Kiedy w czerwcu przyszłego roku Izabela powróciła do Puław, przystąpiła do dynamicznej odbudowy zrujnowanej posiadłości. Szczególną uwagę księżnej pochłonął pałacowy park, który postanowiła zaprojektować w stylu angielskim. Jednym z najważniejszych elementów parku była tzw. Świątynia Sybilli – budynek w kształcie rotundy zaprojektowany na wzór rzymskiej świątyni Vesty znajdującej się w Tivoli. Zbudowany między 1798 r. a 1801 r. gmach powstał w celu pomieszczenia bogatego zbioru historycznych artefaktów, które księżna gromadziła w czasie swoich licznych podróży lub otrzymywała w darach. Wśród zbiorów znalazły się m.in. listy Marii Stuart i Jerzego Waszyngtona, a także krzesło Wiliama Szekspira czy obraz „Dama z gronostajem” Leonarda da Vinci. Do zbioru polskich artefaktów należały, chociażby trzewiki królowej Jadwigi kaliskiej, rzekome fragmenty czaszki Bolesława Chrobrego, jak również oręż i trofea z bitwy pod Wiedniem. W późniejszym czasie zagraniczne zabytki zostały przeniesione do ukończonego w 1809 r. Domu Gotyckiego. Więcej na temat artefaktów i związanych z nimi tajemnic dowiesz się z książki Krzysztofa P. Czyżewskiego pt. Izabela i sześć zaginionych koron.

Izabela Czartoryska – kolekcjonerka, mecenaska i pisarka

Izabela Czartoryska osobiście zajmowała się opracowywaniem i katalogowaniem swoich zbiorów. W 1830 r. kolekcja księżnej została ewakuowana do Paryża, a następnie 1876 r. trafiła do Krakowa, gdzie stała się zalążkiem zbiorów Muzeum Książąt Czartoryskich.

Izabela Czartoryska poświęcała dużo czasu i energii na poprawę edukacji chłopów pracujących w jej majątku. Działalność księżnej poskutkowała utworzeniem kilku szkół elementarnych oraz udostępnieniem budynku na rzecz Instytutu Nauczycieli Elementarnych i Organistów. Do chłopów kierowała też niektóre swoje publikacje jak np. wydaną w 1819 r. „Pielgrzym w Dobromilu, czyli nauki wiejskie z dodatkiem powieści i 40 obrazkami”. 

Adam Kazimierz Czartoryski zmarł w 19 marca roku 1823 r. w Sieniawie. Izabela przebywała w Puławach do 1831 r., kiedy po wybuchu powstania listopadowego została zmuszona do opuszczenia majątku zagrożonego przez rosyjskie oddziały dowodzone przez wnuka księżnej, Adama Wirtemberskiego, syna niesławnego zdrajcy z czasów wojny polsko-rosyjskiej, Ludwika Wirtemberskiego. Leciwa księżna zamieszkała w Wysocku u swojej córki Marii, gdzie zmarła 19 czerwca 1835 r. w wieku 89 lat. 25 lat później szczątki Izabeli umieszczono w rodzinnym grobie Czartoryskich w Sieniawach. 

Materiał powstał dzięki współpracy reklamowej z wydawnictwem Pascal.

Chcesz zagłębić się w pełne tajemnic i przygód poszukiwania królewskich artefaktów? Koniecznie sięgnij po książkę Krzysztofa P. Czyżewskiego pt. Izabela i sześć zaginionych koron.

Bibliografia

Źródła

  ·       Duc de Lauzun, Pamiętniki, wyd. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1976.

·       Giacomo Casanova, The Memories of Jacques Casanova de Seingalt, wyd. Elek Books, London 1984.

Literatura

·       Adamski Stanisław, Muzeum Czartoryskich. Historia i zbiory, wyd. Muzeum Narodowe w Krakowie, Kraków 1998.

·       Aleksandrowicz Alina, Izabela Czartoryska: Polskość i europejskość, wyd. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1998.

·       Ta że, Różne drogi do wolności: Puławy Czartoryskich na przełomie XVIII i XIX wieku: Literatura i obyczaj, wyd. Towarzystwo Przyjaciół Puław, Puławy 2011.

·       Dębicki Ludwik Z., Puławy (1762–1830): Monografia z życia towarzyskiego, politycznego i literackiego na podstawie archiwum książąt Czartoryskich w Krakowie, t. 1–4., wyd. Gubrynowicz i Szmidt, Lwów 1887-1888.

·       Gołębiowska Zofia, W kręgu Czartoryskich: Wpływy angielskie w Puławach na przełomie XVIII i XIX wieku, wyd. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2000.

·       Pauszer-Klonowska Gabriela, Pani na Puławach, wyd. Czytelnik, Warszawa 1978.

·       Wójcik-Góralska Danuta, Władztwo księżnej Izabeli, wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1967.