I wojna światowa (1914–1918)
Wybuch I wojny światowej poprzedziły narastające od dłuższego czasu napięcia między europejskimi mocarstwami. Przedmiotem sporu były m.in. kwestie dominacji politycznej w Europie, kształt imperiów kolonialnych, ale też wpływy regionalne, granice pomiędzy imperiami czy stosunki gospodarcze. Pewne znaczenie miały także nastroje nacjonalistyczne oraz wynikające z nich napięcia społeczne i dążenia niepodległościowe narodów Europy, które nie miały własnej reprezentacji na scenie politycznej. Ład, który panował w Europie od końca wojen napoleońskich był niestabilny.
Za bezpośrednią przyczynę wybuchu I wojny światowej uznaje się najczęściej zabójstwo arcyksięcia Franciszka Ferdynanda. Następca tronu Austro-Węgier wraz z małżonką zginął 28 czerwca 1914 roku z rąk Gavrilo Principa – serbskiego nacjonalisty, który sam określał się mianem Jugosłowianina. W odpowiedzi Franciszek Józef wystosował wobec rządu serbskiego ultimatum. Równo miesiąc po zamachu, 28 lipca 1914 roku, w odpowiedzi na niespełnienie wszystkich żądań, Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii. Decyzja ta uruchomiła falę mobilizacji, która rozpoczęła się w kolejnych dniach w wielu europejskich państwach.
Szczególnie dynamiczna sytuacja miała miejsce w pierwszych dniach sierpnia. Wtedy to I wojna światowa zaczęła obejmować swoim zasięgiem kolejne państwa. Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji i Francji, zaś bez wypowiedzenia wojny najechały Belgię i Wielkie Księstwo Luksemburga. Wielka Brytania wypowiedziała wojnę Niemcom i Austro-Węgrom, Austro-Węgry – Rosji. Kolejne państwa dołączały do konfliktu. Już 23 sierpnia deklarację wojny przeciw Niemcom złożyła Japonia, choć rzeczywiście globalnego charakteru konflikt nabrał dopiero w kolejnych latach.
Jedną oś konfliktu – państwa centralne – tworzyło Cesarstwo Niemieckie wraz z koloniami oraz Austro-Węgry, Imperium Osmańskie a od 1915 roku Bułgaria. Przeciwko państwom tym stanęły państwa ententy: Wielka Brytania wraz ze swoimi dominiami, Francja, Belgia, Grecja, Japonia, Portugalia, Rumunia, Serbia, później Włochy (1915), Imperium Rosyjskie, (1917), Stany Zjednoczone (1917) i Brazylia (1917).
Najintensywniejsze walki toczyły się na froncie zachodnim. Niemcy odnieśli sukcesy ofensywne w Belgii, po czym zaatakowali Francję realizując plan Schlieffena. Zakładał on szybkie wyłączenie Francji z działań wojennych, co miało umożliwić skuteczne walki z Rosją na froncie wschodnim. Jednak ofensywa Niemiec utknęła podczas bitwy nad Marną. Od tego czasu działania na froncie zachodnim w czasie I wojny światowej cechowała wojna pozycyjna, ogromne straty po obu stronach i niemal całkowity impas. Sytuacji nie zmieniło ani wykorzystanie nowych strategii, ani nowej broni (gazy bojowe, czołgi).
W całym 1915 roku na froncie zachodnim I wojny światowej nie doszło do przełomu. Siły ententy nie były w stanie przebić niemieckiej obrony (między lutym a marcem odparto ataki francuskie w Szampanii). Niemcy zaś nie zdołali wykorzystać sukcesów taktycznych na polu walki. Między kwietniem a majem miała miejsce druga bitwa pod Ypres, która pozostała nierozstrzygnięta, a obie strony poniosły znaczne straty.
W 1916 roku doszło do dwóch ważnych bitew: od 21 lutego do końca czerwca trwała niemiecka ofensywa pod Verdun. Była to jedna z najkrwawszych bitew w historii: po obu stronach zginęło około 700 tysięcy żołnierzy. 24 czerwca rozpoczęła się z kolei francuska i brytyjska ofensywa nad Sommą: wykorzystano wówczas czołgi. Przyjmuje się, że skala uderzenia pozwoliła uchronić twierdzę Verdun przed upadkiem.
Po stronie niemieckiej doszło do zmian na szczytach władz wojskowych. Na wniosek cesarza Wilhelma II odwołany został Erich von Falkenhayn, a jego miejsce zajęli nowi dowódcy: Paul von Hindenburg oraz Erich Ludendorff. Zmiany kadrowe nie wpłynęły jednak znacząco na przebieg działań na froncie zachodnim pierwszej wojny światowej.
6 kwietnia 1917 roku Stany Zjednoczone wypowiedziały wojnę Niemcom. Jeszcze w kwietniu z inicjatywy francuskiego generała Roberta Nivelle'a doszło do drugiej bitwy pod Aisne, która mimo zaangażowania ogromnych sił nie doprowadziła do osiągnięcia przełomu. Sytuacji nie zmieniły także kolejne starcia – bitwa pod Cambrai oraz trzecia bitwa pod Ypres. Pod koniec roku sformowano też pierwsze polskie jednostki, które walczyły na frontach 1 wojny światowej.
W styczniu 1918 roku z orędziem do Amerykanów wystąpił prezydent Thomas W. Wilson. Przedstawił on program pokojowy znany jako „Czternaście punktów Wilsona”. W trzynastym punkcie podniósł sprawę niepodległości Polski.
Amerykanie włączyli się w działania wojenne na froncie zachodnim. Od maja do Europy docierało miesięcznie około 300 000 żołnierzy z USA. Latem 1918 roku połączone siły sprzymierzonych pod dowództwem Ferdynanda Focha zdołały odnieść sukcesy strategiczne i wyprzeć siły niemieckie z Francji i Belgii. Sukcesy aliantów doprowadziły do rewolucji w Niemczech, wskutek której doszło do powołania nowego rządu, a dalej do podpisania w Compiègne zawieszenia broni z siłami sprzymierzonych, co nastąpiło 11 listopada 1918 roku.
Walki I wojny światowej na froncie wschodnim miały inną dynamikę. Na początku 1914 roku inicjatywę mieli Rosjanie, którzy na krótko zajęli nawet Prusy Wschodnie. Niemiecka kontrofensywa okazała się jednak tak skuteczna, że doprowadziła do ogromnych strat i całkowitej klęski sił rosyjskich na tym odcinku.
Ważną areną walk były ziemie Królestwa Polskiego: na zachodzie Niemcy zniszczyli Kalisz i zajęli Częstochowę, zaś od południa Austro-Węgry nacierały w stronę Lublina i Chełmna, lecz zostały odparte przez Rosjan.
Już w 1915 roku siłom niemieckim i austro-węgierskim udało się zająć Królestwo Polskie, kraje bałtyckie, część dzisiejszej Białorusi i Ukrainy. Konflikt miał formę wojny pozycyjnej. Również 1916 rok nie przyniósł przełomu w walkach na froncie wschodnim. Dopiero w 1917 roku doszło do rozstrzygnięcia: siły państw centralnych odniosły poważne sukcesy. Pokonując osłabioną rewolucjami (lutową i październikową) Rosję. Po przejęciu władzy przez bolszewików, Rosja rozpoczęła rokowania pokojowe. W grudniu 1917 roku podpisano zawieszenie broni, a 3 marca 1918 roku traktat pokojowy znany jako traktat brzeski. Na jego mocy Rosja utraciła znaczne terytorium na rzecz Niemiec, a także zobowiązała się do demilitaryzacji i wypłacenia reparacji wojennych na rzecz II Rzeszy.
I wojna światowa rozgrywała się też na froncie bałkańskim. Tam ofensywa austriacka z 1914 roku zakończyła się niepowodzeniem. Przez większość kolejnego roku nie doszło do poważnych starć. O przełomie można mówić dopiero w październiku 1915 roku, kiedy wojska bułgarskie i austriackie zaatakowały Serbię, opanowując kraj. W sierpniu 1916 roku do walk po stronie aliantów włączyła się Rumunia, którą pokonały siły niemieckie i bułgarskie. Kolejny rok nie przyniósł żadnego przełomu. Dopiero w 1918 roku armia bułgarska została pokonana przez aliantów.
Front włoski otworzyło wypowiedzenie przez Italię wojny Austro-Węgrom w 1915 roku. W kolejnym roku utrzymywały się walki pozycyjne, a w 1917 roku doszło do przełamania obrony włoskiej przez państwa centralne. Ostatecznie w 1918 roku Włosi przeprowadzili natarcie, w wyniku którego Austriacy skapitulowali i podpisali zawieszeni broni.
Walki w czasie I wojny światowej dotarły też na Kaukaz i Bliski Wschód. Ważną rolę odgrywało w nich należące do państw centralnych Imperium Osmańskie, które po początkowych sukcesach carskiej Rosji, zdołało przeprowadzić na Kaukazie skuteczną kontrofensywę. Potem inicjatywę znów przejęli Rosjanie, lecz rewolucja w 1917 roku zmieniła obraz walk. Ostatecznie mimo pewnych zdobyczy terytorialnych w regionie, Turcy po zwycięstwie aliantów w 1918 roku musieli je zwrócić. Najważniejszym dla Imperium Osmańskiego i zarazem zwycięskim dla Turków starciem z czasów I wojny światowej była bitwa pod Gallipoli. Udało się wówczas powstrzymać aliantów przed zdobyciem Stambułu. Najdotkliwsze porażki Turcy ponieśli zaś w Mezopotamii i Palestynie.
W Afryce siły francuskie i brytyjskie przy bardzo dużych starach własnych pokonały długo i skutecznie broniącego niemieckich kolonii Paula von Lettow-Vorbecka. Skutkiem tego było rozwiązanie Niemieckiej Afryki Wschodniej i podział jej terytorium między Belgię, Portugalię i Wielką Brytanię.
W Oceanii Japonia zajęła tereny kontrolowane dotąd przez Niemcy, a także zdominowała samą Azję, m.in. poprzez przyznanie im koncesji w Shandongu, czy przejęcie kontroli nad przemysłem wydobywczym i metalurgicznym w Chinach.
I wojna światowa diametralnie różniła się od jakichkolwiek wcześniejszych konfliktów zbrojnych. Miała charakter ogólnoświatowy, a liczba jej ofiar była ogromna. W wojnie wzięły udział łącznie 33 państwa, zginęło około 10 milionów żołnierzy, zaś dwa razy tyle zostało rannych. Ponadto zginęło około 7 milionów cywili. Do tragicznego bilansu ofiar czasów wojny należy też doliczyć zgony spowodowane epidemią grypy hiszpanki. Mówi się nawet o 100 000 wojskowych, którzy przegrali z chorobą, a łącznie o kilkudziesięciu milionach zmarłych. Wielka Wojna przyniosła nie tylko nowe strategie, ale też specyfikę samych walk: to podczas I wojny światowej wykorzystano nowe rodzaje broni: użyto broni chemicznej (po raz pierwszy przez Niemców w bitwie pod Ypres) oraz czołgów (po raz pierwszy przez Brytyjczyków nad Sommą).
Konsekwencją I wojny światowej był upadek Austro-Węgier, zmiana ustroju w Niemczech, Austrii i Rosji, gdzie doszło do rewolucji bolszewickiej. Umocniła się pozycja Francji, Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych. Niepodległość uzyskała Polska, kraje bałtyckie i Finlandia. Powstała także Czechosłowacja i Jugosławia. Oprócz zmian terytorialnych w Europie, nowe granice wytyczono także w Afryce i Azji. Powołano Ligę Narodów, czyli stowarzyszenie, którego celem było utrzymanie pokoju na świecie. O nietrwałości takich inicjatyw i tym jak niestabilny okazał się ówczesny rozejm, świat przekonał się 1 września 1939 roku, kiedy Niemcy rozpoczęły II wojnę światową.
I wojna światowa – często zadawane pytania:
Jaki był powód wybuchu I wojny światowej?
Zamach na arcyksięcia Franciszka Ferdynanda uznaje się jedynie za bezpośrednią przyczynę wybuchu I wojny światowej. Prawdziwe przyczyny Wielkiej Wojny leżały znacznie głębiej. Można się ich doszukiwać w odejściu od przyjętego na kongresie wiedeńskim sposobu prowadzenia polityki międzynarodowej. Dyplomacja straciła znaczenie na rzecz siły. Europa była podzielona na dwa bloki: ententę i państwa centralne, których interesy były przeciwstawne, co prowadziło do ciągłego pogarszania stosunków. [CZYTAJ WIĘCEJ]
Jak doszło do zamachu na arcyksięcia Franciszka Ferdynanda?
Choć prawdziwe powody I wojny światowej były inne, to jako bezpośrednią przyczynę najczęściej wskazuje się zamach w Sarajewie, w którym zginął austriacki następca tronu. W przygotowania do zamachu zaangażowanych było wiele osób, ale najlepiej zapamiętany został Gavrilo Princip, czyli ten, który oddał w stronę księcia śmiertelne strzały. [CZYTAJ WIĘCEJ]
Czy Polacy walczyli w czasie I wojny światowej?
Choć Polski nie było wówczas na mapach, to dążenia niepodległościowe w narodzie wciąż były bardzo żywe. Polacy nie chcieli biernie czekać na rozwój wydarzeń i czynnie angażowali się w walki: niespełna sto tysięcy żołnierzy polskich walczyło w rodzimych jednostkach formowanych u boku Austro-Węgier, Niemiec, Rosji i Francji. Poznaj losy najważniejszych polskich formacji z czasów I wojny światowej! [CZYTAJ WIĘCEJ]
Dlaczego prezydent USA Woodrow Wilson wspierał niepodległość Polski?
Amerykański prezydent w styczniu 1918 roku przedstawił program pokojowy, o który oparto powojenny porządek na świecie. Z perspektywy polskiej największe znaczenie miał punkt trzynasty jego programu – to w nim bowiem bezpośrednio odniósł się do konieczności stworzenia niepodległej i niezawisłej Polski. Dlaczego prezydent USA zainteresował się sprawą polską i kto zabiegał o poparcie amerykańskiej administracji? [CZYTAJ WIĘCEJ]
Dlaczego traktat wersalski okazał się okazał się nietrwały?
28 czerwca 1919 roku w Paryżu podpisano podpisano główny traktat pokojowy kończący I wojnę światową. Na mocy porozumienia ustalono nowy europejski porządek polityczny, który miał wprowadzić trwały pokój. Co ustalono, kto reprezentował Polskę i ilu było sygnatariuszy? Przeczytaj, by dowiedzieć się dlaczego traktat wersalski ostatecznie okazał się jedynie dwudziestoletnim rozejmem. [CZYTAJ WIĘCEJ]
