Brzetysław I – czeska droga do hegemonii

Dalekosiężne plany Brzetysława I, czeskiego księcia urodzonego na początku XI w., natrafiły na wyjątkowo podatny grunt. Królestwo Polskie, rządzone do 1034 r.

Brzetysław I

przez Mieszka II, upadło pod naporem reakcji pogańskiej, najazdów i sporów możnowładców. Opuszczone przez legalnego władcę stanowiło idealny łup dla sąsiadów, wakując jednocześnie rolę hegemona w Europie Wschodniej. Zamiarem Brzetysława było nie tylko przejęcie schedy po zrujnowanym sąsiedzie, lecz także stawienie czoła znacznie groźniejszemu rywalowi – Cesarstwu Niemieckiemu.

Brzetysław I i najazd na Polskę

Kariera Brzetysława zaczęła się w 1030 r., kiedy poprowadził posiłki czeskie na wyprawę przeciw królowi węgierskiemu Stefanowi I. Rok później porwał, a następnie poślubił, Judytę ze Szweinfurtu, córkę margrabiego Nordgau. Od 1029 r. zarządzał Morawami, które jego ojciec, książę Udalryk, oderwał od monarchii Piastów. W 1033 r. władzę w Czechach na krótko przejął brat Udalryka, Jaromir, zmuszając Brzetysława do wygnania. Ten jednak upomniał się o swoje dziedzictwo i w 1035 r. zasiadł na książęcym tronie. Jego panowanie przyniosło osłabionej dynastii Przemyślidów możliwość odbudowania swojej pozycji.

Brzetysław porywa Judytę ze Szweinfurtu (domena publiczna).

Jednym z najważniejszych dokonań Brzetysława było zorganizowanie najazdu na Polskę. Zbrojna wyprawa rozpoczęła się najprawdopodobniej latem 1039 r. Zdestabilizowany sąsiad i rywal nie był w stanie skutecznie obronić swoich ziem. Wojska czeskie wkroczyły najpierw na Śląsk, następnie kierując się ku Wielkopolsce. Najazd miał charakter przede wszystkim łupieżczy. Brzetysław nie zaatakował Małopolski, zatem najprawdopodobniej nie przyświecała mu idea podporządkowania sobie całego państwa Piastów. Niezwykle istotne było jednak zagrabienie zwłok św. Wojciecha z Gniezna (do dziś znajdują się w praskiej katedrze św. Wita). Relikwia była niezbędna do utworzenia arcybiskupstwa w Pradze, co z kolei doprowadziłoby do usamodzielnienia czeskiego Kościoła. To zaś wzmocniłoby pozycję Brzetysława w staraniu o koronę królewską.

Podczas najazdu Brzetysława I Czesi uzyskali zatem upragnione relikwie. Poza tym złupili Polskę, uprowadzając wielu jeńców i wywożąc dobra, w tym skarb książęcy. Najbardziej zrujnowana została Wielkopolska zwłaszcza Gniezno i Poznań. Wspomniał o tym Gall Anonim w słynnym ustępie: I tak długo wspomniane miasta pozostawały w opuszczeniu, że w kościele św. Wojciecha Męczennika i św. Piotra Apostoła dzikie zwierzęta znalazły legowiska. Odjeżdżając ze złupionego kraju, Brzetysław zdecydował się jeszcze przyłączyć Śląsk do Czech.

5 minut chwały

Wzrost potęgi księcia czeskiego, oraz jego ambitne plany, wywołały sprzeciw strony niemieckiej. Cesarz Henryk III zamierzał za wszelką cenę utrzymać równowagę wśród słowiańskich sąsiadów. Aby to osiągnąć wsparł Kazimierza Odnowiciela (który wcześniej bezskutecznie zabiegał o pomoc) w jego próbach odzyskania władzy w Polsce. Następnym krokiem było wezwanie Brzetysława przed swoje oblicze i przywołanie go do porządku. Ku zdziwieniu cesarza, książę czeski obiecał wypełnić wszystkie żądania, na dowód czego pozostawił nawet własnego syna w roli zakładnika. Była to jednak tylko gra na zwłokę, bowiem w międzyczasie Brzetysław kontynuował samodzielną politykę. Plany utworzenia arcybiskupstwa praskiego nie powiodły się jednak, zaszachowane przez cesarza i jego niemieckich stronników. Dalsze pertraktacje przynosiły coraz więcej konfliktów. Wzmocniony podbojami i sojuszem z Węgrami Brzetysław I czuł się już dostatecznie silny, by odmówić Rzeszy płacenia trybutu. W obliczu takiej niesubordynacji w 1040 r. Henryk III zorganizował na Czechy wyprawę zbrojną, która jednak zakończyła się całkowitą klęską.

Bitwa wojska Brzetysława z najazdem niemieckim w 1040 r. (domena publiczna).

Mimo militarnego sukcesu, zwycięstwa nie udało się przekuć na realne korzyści. Podczas pertraktacji między zwaśnionymi stronami w 1041 r. Brzetysław był już pozbawiony większości kart przetargowych. Polska pod rządami Kazimierza Odnowiciela umacniała swoją pozycję, stanowiąc nowe zagrożenie dla Czech. Walki o tron na Węgrzech pozbawiły Brzetysława cennego sojusznika. Działania księcia budziły też opór możnowładztwa. Widząc tę słabość cesarz zdecydował się na ostateczne rozstrzygnięcie. 15 sierpnia 1041 r. wojska niemieckie wkroczyły do Czech i bez większych trudności dotarły pod Pragę. W tym wypadku oblężonemu księciu pozostało już tylko jedno rozwiązanie.

Pomnik Brzetysława w Chrudimiu (domena publiczna).

W październiku 1041 r., na zjeździe w Ratyzbonie, Brzetysław I padł na kolana przed Henrykiem III, prosząc o miłosierdzie, przynosząc trybut i hojne dary. Cesarz przyjął od niego przysięgę wasalną i oddał Czechy jako lenno. Ku rozczarowaniu Kazimierza Odnowiciela do Polski nie powróciły zagarnięte przez Brzetysława ziemie. Łagodne potraktowanie niepokornego księcia było spowodowane zbliżającą się wyprawą węgierską, na którą cesarz potrzebował czeskich posiłków. W tym upokorzony książę widział szansę na utrzymanie swojej pozycji, odtąd wiernie stając u boku Henryka na wszystkich jego wyprawach.

Bilans na zero

Tymczasem Kazimierz Odnowiciel, wzmocniony sojuszem z Jarosławem Mądrym, nie zamierzał rezygnować ze swoich praw do Śląska. Od 1040 r. organizował wyprawy zbrojne, mające na celu przywrócenie monarchii piastowskiej dawnego kształtu. W 1054 r. Henryk III postanowił wreszcie uśmierzyć polsko-czeski konflikt i podzielił sporny obszar. Znaczna część Śląska przypadła Polsce, w zamian zaś Kazimierz zobowiązał się wypłacać Brzetysławowi trybut. Tym samym ambitny czeski książę został pozbawiony swoich wojennych zdobyczy.

Mimo wielkich starań, Brzetysławowi I nie udało się zapewnić Czechom pozycji hegemona na Słowiańszczyźnie. Niewątpliwie był to władca ambitny i energiczny. Jego osiągnięcia okazały się jednak nietrwałe na skutek konfliktu interesów z Rzeszą. Ta za wszelką cenę dążyła do utrzymania równowagi między sąsiadami. Brzetysław zmarł 10 stycznia 1055 r., pozostawiając księstwo czeskie w podobnym stanie posiadania, jak w momencie objęcia tronu.

Polecamy e-book Antoniego Olbrychskiego – „Pojedynki, biesiady, modlitwy. Świat średniowiecznych rycerzy”:

Książka dostępna również jako audiobook!

Bibliografia:

• Labuda Gerard, Brzetysław I, w: Słownik starożytności słowiańskich. T.1, pod red. Władysława Kowalenki, Gerarda Labudy i Tadeusza Lehra-Spławińskiego, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1961;
• Labuda Gerard, Mieszko II: król Polski w czasach przełomu 1025-1034, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2008;
• Martla-Kozłowska Marzena, Pierwsi Przemyślidzi i ich państwo: (od X do połowy XI wieku): ekspansja terytorialna i jej polityczne uwarunkowania, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2008;
• Pietras Zdzisław, Kazimierz Odnowiciel: szkic, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1976.

Redakcja: Tomasz Leszkowicz