„Aparat represji wobec księdza Jerzego Popiełuszki. Tom 3. Sprawa ks. Jerzego Popiełuszki w dokumentach wywiadu MSW” – recenzja i ocena
„Aparat represji wobec księdza Jerzego Popiełuszki. Tom 3. Sprawa ks. Jerzego Popiełuszki w dokumentach wywiadu MSW” oprac. Witold Bagieński – recenzja i ocena
Publikacja IPN „Aparat represji wobec księdza Jerzego Popiełuszki. Tom III. Sprawa Księdza Jerzego Popiełuszki w dokumentach wywiadu PRL” pod redakcją Witolda Bagieńskiego jest trzecim i ostatnim już wyborem materiałów dotyczących działań SB wobec duchownego. Tom I, wydany w 2009 roku zawierał dokumenty z lat 1982–1984, dotyczące wydarzeń sprzed porwania i zabójstwa księdza oraz okresu bezpośrednio po tej zbrodni. Dokumenty te zostały wytworzone przez SB, Urząd do Spraw Wyznań oraz Prokuraturę Wojewódzką w Warszawie. Ukazane w nich były wybrane doniesienia tajnych współpracowników SB oraz innego rodzaju dokumentacja wytworzona przez bezpiekę w trakcie działań operacyjnych, a także między innymi protokoły przesłuchań i notatki informacyjne, które powstały w czasie śledztwa prowadzonego przeciwko księdzu w okresie od września 1983 do lipca 1984 roku oraz korespondencja episkopatu Polski z Urzędem do Spraw Wyznań.
W tomie drugim, wydanym w 2014 roku, opublikowano dokumenty, które przede wszystkim pochodziły z akt kontrolnych śledztwa Prokuratury Wojewódzkiej w Toruniu w sprawie uprowadzenia i zabójstwa księdza. Obejmowały one zeznania złożone w 1984 r. przez oskarżonych w procesie toruńskim zabójców duchownego, oficerów SB z Departamentu IV MSW – Grzegorza Piotrowskiego, Waldemara Chmielewskiego i Leszka Pękalę oraz ich przełożonego, płk. Adama Pietruszkę, zastępcę dyrektora Departamentu IV. Poza tym możemy w nim również znaleźć zeznania świadków: pracowników Departamentu IV oraz osób, które miały wiedzę o okolicznościach poprzedzających uprowadzenie duchownego. Są tam także pisma powstałe w trakcie prowadzenia śledztwa w sprawie zabójstwa księdza, a także materiały z akt w sprawie karnej przeciwko sprawcom morderstwa.
W recenzowanym tomie III ukazane są wybrane dokumenty wywiadu PRL, które wytworzył Departament I MSW. Ukazują one reakcje zagraniczne (zwłaszcza w Watykanie) na uprowadzenie i zamordowanie kapelana „Solidarności”, proces jego zabójców oraz późniejsze reperkusje tych wydarzeń. Owe informacje były zbierane przez funkcjonariuszy pracujących zarówno w centrali, jak i też w prezydenturach zagranicznych. Były one wykorzystywane do układania i prognozowania na przyszłość relacji władz PRL z Kościołem. Łącznie publikacja zawiera 75 dokumentów oraz obszerny, liczący około stu stron aneks, który zawiera biogramy osób, które – w różnorakich aspektach – są z tymi dokumentami w jakiś sposób związane.
Jeśli chodzi o ich treść, to należy przyznać, że jest ona momentami niezwykle interesująca. Z dokumentów tych wyłania się bowiem obraz, że papież Jan Paweł II i watykański Sekretariat Stanu pod koniec 1984 roku pozytywnie oceniały wyjątkowo umiarkowaną politykę Prymasa Polski, Józefa Glempa władz PRL, której celem było uspokajanie nastrojów i zapobieganie gwałtownym wystąpieniom wiernych i duchowieństwa. W dokumencie z 14 listopada 1984 roku mowa jest jednak także o tym, że watykański Sekretariat Stanu jest zaniepokojony możliwością powtórzenia się podobnej zbrodni, bowiem zdawano sobie sprawę że jest wielu księży „gotowych zginąć podobnie jak Popiełuszko”. Z doniesień na temat procesu zabójców dowiadujemy się, że próbowano wówczas ukazać zamordowanego kapelana „Solidarności” jako „przestępcę politycznego”. To wyjątkowo mocno oburzyło duchowieństwo i doprowadził do skonsolidowania jego szeregów.
Warto również wskazać na dokument z 10 listopada 1984 roku na temat międzynarodowych reakcji na zabójstwo księdza Popiełuszki. Według Amerykanów ta zbrodnia była dowodem na walkę frakcyjną w kierownictwie PZPR i miała, jak sądzono, doprowadzić do „czystki” w aparacie bezpieczeństwa, a w konsekwencji jego poważnego osłabienia. Zbrodnia wykazała też niezdolność polskiej opozycji do wyzyskania nastrojów. Władze RFN „w żadnym wypadku”nie obarczały za zbrodnię władz PRL. W kręgach działaczy SPD sądzono z kolei, że była to wręcz… prowokacja skierowana przeciwko prowadzonej przez ekipę Jaruzelskiego polityce porozumienia. A z kolei konsekwentne – według SPD – wyjaśnianie wszystkich aspektów sprawy księdza Popiełuszki świadczyło o prawdziwym dążeniu władz PRL do utrzymania więzi z narodem.
Ostatnim dokumentem z publikacji jest „Informacja i ocena III wizyty papieża w Polsce” z 15.06.1987 roku, sporządzona w Urzędzie Spraw Wewnętrznych. Znajdujemy w nim informację, że władze PRL obawiały się wpływu Jana Pawła II na postawy rodaków. Charakterystyczne, że wytykano mu „mentorski ton wobec przedstawicieli władzy państwowej”, wykorzystywanie „koncepcji upodmiotowienia społeczeństwa (wielokrotnie), zwłaszcza młodzieży (Westerplatte 12 czerwca), a więc uniezależnienia od władz politycznych”, „pozytywnej oceny nie tylko idei, ale i działalności „Solidarności” i „Solidarności Rolników Indywidualnych” oraz „tendencje do dalszego negatywnego upolityczniania duszpasterstwa. Zaliczanie do postaci modelowych dla młodego kleru takich księży, jak M[aksymilian] M[aria] Kolbe, W[ładysław] Korniłowicz, a zwłaszcza J[erzy] Popiełuszko. Wymowa tych wzorców jest jednocześnie antylewicowa.” W efekcie sformułowano wnioski, aby „ze względu na przebieg wizyty papieskiej ograniczyć rozmowy ze stroną kościelną, służące obiektywnie interesom Kościoła; nie podejmować nowych wysuwanych przez Kościół tematów; – nie sprzyjać poszerzeniu bazy naukowej wydawniczo-poligraficznej Kościoła; – podsycać różnice w episkopacie, m.in. akcentując, że arcybiskupem został lojalny wobec państwa bp Ablewicz, a nie agresywny bp Tokarczuk; – udzielać większego poparcia politycznego i materialnego tym środowiskom s Kościele, które stoją na gruncie przestrzegania porządku konstytucyjnego i popierają program polityczny władz państwowych (np. Z[rzeszenie] K[atolików] „Caritas”.
Publikacja „Aparat bezpieczeństwa wobec Księdza Jerzego Popiełuszki. Tom III. Sprawa księdza Jerzego Popiełuszki w dokumentach wywiadu PRL” wraz z poprzednimi dwoma tomami z 2009 i 2014 roku jest w moim przekonaniu ważnym krokiem, jaki obecnie IPN mógł podjąć w kwestii ukazania badaczom i szerokim kręgom społecznym wszystkich aspektów działań SB wobec tego duchownego. Obraz wyłaniający się z tej źródłowej publikacji jest kompletny i nie wydaje się, by w dającej się przewidzieć przyszłości udało się natrafić na nowe materiały i relacje. Zachęcam do lektury!
