Anna Stuart, dwie faworyty i siedemnaście królików. Jak wyglądało życie pierwszej królowej Wielkiej Brytanii?

Droga do tronu, jaką przeszła Anna Stuart, była skomplikowana. Urodziła się 6 lutego 1665 roku jako córka księcia Yorku, Jakuba Stuarta i Anny Hyde. Niestety, podobnie jak w późniejszym czasie ich córka, tak Jakub i Anna również mieli problemy z podtrzymaniem dynastii – z ośmiorga dzieci dorosłości dożyła tylko Anna i jej starsza siostra Maria. Chociaż ojciec był katolikiem, jego córki – na rozkaz stryja, króla Karola II – zostały wychowany w wierze protestanckiej. Odpowiednie wyznanie z jednej strony odebrało tron jej ojcu, z drugiej – zapewniło królewski tytuł Annie.

Książę Yorku Jakub Stuart wraz z córkami Marią (po lewej) i Anną (w środku) oraz żoną (aut. Peter Lely, Benedetto Gennari II, domena publiczna).

Dzieciństwo przyszła królowa spędzała podróżując po Europie. Były to jednak bardziej przymusowe wyprawy niż podróże z przyjemności. Już jako trzyletnia dziewczynka – pod opieką opiekunki – przekroczyła Kanał, aby poddać się zabiegowi, który miał pomóc jej w chorobie oczu. Pozostała tam pod opieką najpierw babki, Henrietty Marii, a po jej śmieci ciotki, Henrietty Anny. Do Anglii powróciła dopiero w 1670 roku. Wraz z rodzicami przebywała także na wygnaniu w Hadze, gdzie Jakub z drugą żoną, Marią, schronili się przez antykatolickimi ruchami w Anglii. Azylu udzielił im wówczas Wilhelm III Orański, który poślubił siostrę Anny.

Pomiędzy podróżami na kontynent miało miejsce inne, rzutujące na całe późniejsze życie Anny wydarzenie. Około 1673 roku do dworu księcia Yorku dołączyły siostry Jennings – Frances i Sara. Ładna i wygadana Sara imponowała Annie, szybko stając się jej powiernicą. W 1683 roku Anna poślubiła syna króla Danii, Jerzego Oldenburga, a po ślubie Sara otrzymała tytuł Lady of Bedchamber Anny.

Królowa Anna Stuart: „Moje własne serce jest całkowicie angielskie”

Nic nie zapowiadało tego, że Anna zasiądzie kiedyś na tronie. Urodziła w się w czasie panowania swojego stryja, Karola II, który w 1662 roku poślubił Katarzynę de Bragança. Para jednak nie doczekała się dzieci, a następcą Karola został ojciec Anny, jako Jakub II. Prokatolicki król nie przypadł jednak do gustu Anglikom. Wspólnymi siłami wigowie i torysi napisali list, w którym poprosili o przybycie na wyspy starszą siostrę Anny, Marię oraz jej męża, Wilhelma Orańskiego. W 1688 roku, w wyniku „chwalebnej rewolucji” para ta zasiadła na tronie. Pomimo niezbyt zażyłych stosunków między siostrami, Anna opowiedziała się po stronie Wilhelma – za taką decyzją stać miała Sara, której mąż, a zarazem wybitny dowódca wojskowy John Churchill również uciekł do obozu holenderskiego księcia.

Anna Stuart w latach 80. XVII wieku (aut. Willem Wissing, Jan van der Vaart, domena publiczna).

Za poparciem dla Wilhelma stała także wiara. Trudno wyobrazić sobie, by wychowana w protestantyzmie Anna poparła katolickiego króla – nawet, jeśli to był jej własny ojciec. Jeszcze w 1686 roku w liście do swej siostry Marii pisała:

Dzięki Bogu, że nie byłyśmy wychowane w łączności z Kościołem katolickim, ale w tym kościele, który jest pobożny i szczery, posłuszny we wszystkich nakazach zgodnie z Pismem Świętym. Kościół Anglii jest bez wszelkich wątpliwości jedynym prawdziwym kościołem.

W 1689 roku Wilhelm – ku radości Anny – za zasługi nadał Churchillowi tytuł earla Marlborough. Niestety arystokrata nie należał do najbardziej stałych osób – w 1692 roku został zamknięty na rozkaz króla w twierdzy Tower. Na sześć lat został także odsunięty od dowództwa w wojsku – Wilhelm nie mógł zaufać człowiekowi, który spiskował za jego plecami z Jakubem i manipulował Anną. Choć sama manipulowana próbowała wstawić się u szwagra za mężem przyjaciółki, jej wysiłki nic nie dały. Już po śmierci poprzednika Anna nadała Churchillowi Order Podwiązki i mianowała go wodzem naczelnym. Z kolei Sara sprawowała nadzór nad sypialnią, garderobą i prywatną kiesą królowej, nadzorowała także park windsorski, co przynosiło jej dochód 7500 funtów rocznie i było sumą niebagatelną.

Kontakty między Wilhelmem a Anną poprawiły się w skutek śmierci królowej Marii. Ponoć siostry nie przepadały za sobą, wzajemnie wyrzucając sobie knucie i intrygi. Anglicy mawiali, że Maria mówiła tyle, co jej mąż myślał (w milczeniu) a jej siostra jadła. Za to oczkiem w głowie Wilhelma był syn Anny, również Wilhelm, książę Gloucester – jedyne dziecko, które przeżyło okres niemowlęcia.

Po śmierci szwagra tron przypadł właśnie Annie. Próbował z nią rywalizować jej przyrodni brat, zrodzony z drugiego małżeństwa jej ojca z Marią z Modeny, jednak Jakub Franciszek Edward Stuart, jak na syna swojego ojca przystało, wychowany został w wierze katolickiej. Tymczasem w 1701 roku parlament angielski przyjął Act of Settlement – ustawę o następstwie tronu, która odsunęła katolików od możliwości dziedziczenia tronu w Anglii. W ten sposób Jakub Franciszek wylądował więc za burtą monarchii.

Pomimo poprawnych kontaktów z Wilhelmem Anna szybko chciała odciąć się od jego polityki. „Moje własne serce jest całkowicie angielskie” – powie przed parlamentem, odwołując się w ten sposób do pochodzenia poprzedniego władcy.

Mrs. Morley i Mrs. Freeman

Anna objęła tron w trudnym dla Anglii momencie, zarówno pod kątem polityki wewnętrznej, jak i zewnętrznej. Nierozwiązany był problem Szkocji, bowiem ustawa o sukcesji z 1701 roku dotyczyła tylko Anglii. Obawiano się także zacieśnienia kontaktów szkocko-francuskich. Dodatkowo nad Europą zebrały się ciemne chmury w postaci wojnę o sukcesję hiszpańską, w którą zaangażowała się także Anglia.

Sara Churchill (aut. Godfrey Kneller, domena publiczna).

Choć Anna deklarowała swoje poparcie dla torysów, jej najbliższymi doradcami było małżeństwo Marlborough oraz hrabia Sidney Godolphin, pełniący funkcję Lorda Skarbu. Oni sami jednak w obliczu wojny stali się stronnikami popierających wojnę wigów – szczególnie, że Marlborough odnosił sukcesy na polach bitew. Za słynne zwycięstwo pod Blenheim w 1704 roku otrzymać miał Blenheim Palace – posiadłość zlokalizowaną w hrabstwie Oxfordshire. Parlament złożył mu także wotum dziękczynne za to, że „w sposób szczególny przywrócił dawną świetność i honor narodu angielskiego”, jednak odmówił prośbie Anny dotyczącej zwiększenia pensji dla księcia. Królowa zadecydowała wówczas wspierać przyjaciółkę i jej męża 5000 funtami rocznie z dochodów urzędu pocztowego, a w liście do „Mrs Freeman” (jak zawracała się do Sary w listach) ofiarowała przyjaciółce jeszcze 2000 funtów z własnej szkatuły. Jednak tej sumy od „Mrs Morley” Sara przyjąć nie chciała.

Polecamy e-booka Michała Gadzińskiego pt. „Perły imperium brytyjskiego”:

W 1708 roku stosunki między Anną i Sarą zaczęły się psuć. Królowa zmęczona była zagrywkami Sary, która na znajomości z władczynią próbowała jak najwięcej wygrać. Aby mieć kontrolę nad królową zatrudniła nawet swoją kuzynkę, Abigail Hill. Początkowo miała ona pełnić rolę szpiega małżeństwa Marlborough, nie chciała jednak stać w cieniu krewnej i szybko udowodniła otoczeniu, że nie zamierza być jedynie pionkiem w dworskiej grze. Początkowo współpracowała nawet z liderem torysów, Robertem Harleyem, szybko jednak zaczęła grać na własny rachunek.

Ta trzecia

John Churchill, pierwszy książę Marlborough (aut. Godfrey Kneller, domena publiczna).

Pomiędzy Anną a Sarą było coraz gorzej. Konflikt między paniami zaczął rosnąć w momencie, w którym pojawiła się szansa na pokój z Francją, czego nie chcieli wigowie i małżeństwo Marlborough. Dodatkowo Sara naciskała na królową, by ta znalazła w rządzie miejsce dla zięcia Sary, Sunderlanda. Im bardziej lady Marlborough naciskała na Annę, tym ta ciągnęła w stronę Abigail. Wyraziła nawet zgodę na jej ślub z jednym z dworzan, Samuelem Mashamem, w prezencie nadając mu tytuł barona. Mając nową faworytę, Anna przestała odpowiadać na listy Mrs Freeman. Dopiero zagrożenie dymisją stojącego na czele ministerium Sidneya Godolphina oraz interwencja u królowej samego księcia Marlborough przyniosły nominację dla Sunderlanda.

Nie poprawiło to jednak stosunków między samymi paniami. Czarę goryczy przelał spór o klejnoty, które Anna miała włożyć na uroczyste Te Deum za zwycięstwo pod Oudenarde (1708) – kolejny sukces militarny męża Sary. Królowa odmówiła bowiem ubrania biżuterii, którą na tę okazję wybrała dla niej Marlborough. Wysiadając z karocy, którą panie wspólnie jechały do kościoła, Sara niedostatecznie cicho rzuciła w stronę królowej „zamknij się”. Anna nie potrafiła wybaczyć faworycie takiej zniewagi, uczynionej w dodatku na oczach poddanych. Królowa zadecydowała o zakończeniu kontaktu z Sarą. Ponoć podczas ostatniego spotkania ta ostatnia wpadła w histerię i zaczęła rzucać oskarżeniami w stronę Anny, na co królowa miała gotowe wymówki: „możesz to napisać” albo „nie chciałaś na to odpowiedzi i nie będziesz miała”. Choć w kolejnych miesiącach Mrs Freeman próbowała nawiązać kontakt z Mrs Morley, jej listy pozostały bez odpowiedzi.

Kolejnym krokiem wymazania wspomnień po faworycie było zwolnienie jej zięcia Sunderlanda. Dymisja ta zresztą uszczęśliwiła nie tylko Annę, wig nie cieszył się bowiem sympatią współpracowników. Dwa miesiące później dymisję otrzymał Godolphin – jego dworskie intrygi z małżeństwem Marlborough tak bardzo zniechęciły królową, że ta nie udzieliła mu nawet pożegnalnej audiencji. Nie otrzymał też tytułu książęcego, na który liczył. Przekazano mu jedynie rozkaz ustny królowej, która nakazywała mu opuszczenie biura Lorda Skarbu i złamanie białej laski, która była symbolem jego urzędu.

Zdrady i malwersacje

Królowa Anna Stuart (1707 rok, domena publiczna).

Zmiany w układzie politycznych sił oraz osłabienie wigów w jesiennych wyborach, pyrrusowe zwycięstwa pod Douai, Bethune, Aire i St. Venant powodowało, że Marlborough zaczął tracić na znaczeniu. Sara napisała wówczas do królowej histeryczny list i zagroziła, że opublikuje korespondencję Mrs Morley i Mrs Freeman. Mąż Sary, sądząc, że być może uda mu się zaszantażować królową, zaniósł jej nerwowy list księżnej. Wobec braku jakiejkolwiek reakcji Sara ostatecznie zrezygnowała ze wszystkich dworskich urzędów. Wcześniej jednak wystawiła królowej rachunek za wierną służbę, a wyprowadzając się z pałacu św. Jakuba zabrała wszystkie zamki z drzwi do swoich apartamentów oraz marmurowy kominek. W tym samym czasie w Izbie Gmin oskarżono jej męża o malwersacje finansowe w wojsku oraz celowe przedłużanie wojny – w tym drugim zarzucie przodował Jonathan Swift, opisując intrygi Churchilla w prasie. Z końcem 1711 roku Marlborough otrzymał dymisję – jej tekst nie zachował się jednak do naszych czasów, gdyż wściekły książę cisnął list od królowej w ogień kominka.

Anna szybko odkryła, że Abigail, podobnie jak poprzedniej faworycie, zależy wyłącznie na wpływach politycznych. Udało jej się uzyskać awans dla swojego brata Jacka na pułkownika oraz liczne korzyści dla swojego męża, który dzięki niej znalazł się w grupie torysów odpowiedzialnych za traktat z Utrechtu. Z życia publicznego Abigail Masham zniknęła jednak dopiero po śmierci królowej w 1714 roku.

Anne, Queen of Great Britain

Act of Union (domena publiczna).

Lata rządów Anny to także czas normalizacji stosunków ze Szkocją. W 1707 roku zakończono prace nad Aktem o unii (Act of Union), który Zjednoczył Królestwo Anglii i Królestwo Szkocji. 6 marca 1707 roku królowa osobiście pojawiła się w Parlamencie, by wyrazić królewską aprobatę wobec aktu. Chwila była doniosła, a cała ceremonia rozpoczęła się w Izbie Lordów:

Jej Wysokość, zasiadłszy na swoim Królewskim Tronie przyozdobionym Królewską Koroną i Królewskimi Ozdobami, w otoczeniu swych Wysokich Urzędników (…) nakazała wielmożnemu Odźwiernemu w Izbie Lordów podać do wiadomości Izbie Gmin, „iż jest życzeniem Jej Wysokości, aby jej towarzyszono, jako że przebywa właśnie w Izbie Parów”.

Lubisz czytać artykuły w naszym portalu? Wesprzyj nas finansowo i pomóż rozwinąć nasz serwis!

Królowa Anna Stuart (aut. John Closterman, 1702 rok, domena publiczna).

Po zapowiedzi i przybyciu królowej do Izby Lordów rozpoczęły się obrady – warto zaznaczyć, że „Ustawa o unii dwóch królestw Anglii i Szkocji” znalazła się wśród siedmiu innych, które były omawiane tego dnia. Wśród nich znalazła się także „ustawa o naprawie drogi między Hockliffe a Woodborne” oraz „Ustawa o nadaniu jednostce pływającej Supply statusu wolnego statku”. Pod koniec obrad królowa wygłosiła mowę:

uważam tę unię za sprawę o najwyższym znaczeniu dla dobrobytu, potęgi i bezpieczeństwa całej wyspy, a jednocześnie za dzieło tak trudne i tak subtelnej natury, że aż do tej chwili wszelkie próby (…) czynione w tym kierunku w ciągu ponad stu lat okazywały się bezskuteczne. Nie wątpię przeto wcale, że odtąd będzie się o tym pamiętać i mówić ku czci tych, którzy odegrali ważką rolę, doprowadząjąc ten plan do tak szczęśliwego zakończenia. Życzę sobie i oczekuję od wszystkich moich poddanych obu narodów, żeby odtąd traktowali się nawzajem z całym możliwym szacunkiem i uprzejmością, tak aby cały świat ujrzał, iż pragną stać się jednym narodem. Będzie to dla mnie wielką radością.

Wiosną 1707 roku Anna proklamowała nowy, już nie angielski, lecz brytyjski parlament. Przestała być zatem Królową Anglii, a została pierwszą Królową Wielkiej Brytanii.

Siedemnaście królików? Tylko w filmie…

Choć małżeństwo Anny i Jerzego można uznać za zgodne, los nie okazał się łaskawy dla tej pary. Anna w ciąży była osiemnaście razy, z czego dwanaście razy poroniła. Najdłużej, bo jedenaście lat przeżył syn Wilhelm. Zmarł jednak w 1700 roku, jeszcze przed wstąpieniem swojej matki na tron.

Anna Stuart i jej mąż, książę Jerzy Oldenburski (aut. Charles Boit, domena publiczna).

W 1708 roku zmarł też Jerzy, pozostawiając Annę samą. Jednak wbrew temu, co pokazano w filmie, królowa nie leczyła żałoby hodując w sypialni króliki, symbolizujące zmarłe dzieci. Hannah Greig, konsultantka filmu Faworyta i wykładowca Uniwersytetu w Yorku tłumaczyła:

W filmie królewska sypialnia – miejsce gdzie dzieje się większość akcji – jest przystanią dla siedemnastu puszystych królików, które muszą być pieszczone przez każdego dworzanina uznającego się za lojalnego wobec królowej. Króliki są typowe dla estetyki filmowej, służą jako urocze (aczkolwiek ekscentryczne i zaskakujące) dodatki. Oczywiście hodowlane króliki nigdy nie byłyby posądzane o podskakiwanie dookoła królewskiej sypialni – w początku wieku osiemnastego były raczej traktowane jako pożywienie i szkodniki. Ich funkcja pełni zatem rodzaj historycznej symboliki, reprezentuje dorosłe życie naznaczone ciążami noszonymi przez Annę, które zawsze kończyły się poronieniem, urodzeniem martwych dzieciąt czy też wczesną śmiercią noworodków, niemowlaków i dzieci.

„Epoka królowej Anny”

Anna zmarła 1 sierpnia 1714 roku. Pomimo chorób nękających ją przez całe życie, udało jej się przeżyć swojego męża, dożyła także zakończenia wojny o sukcesję hiszpańską i traktatu w Utrechcie, podczas którego Wielka Brytania otrzymała m.in. Gibraltar i Nową Szkocję. Jednak czas, w którym zasiadała na tronie, okazał się być ciekawy nie tylko ze względu na politykę. To także okres rozwoju literatury i prasy angielskiej, który w historii zapisał się jako „epoka królowej Anny”. To wtedy Daniel Defoe pisze Robinsona Crusoe, a Jonatan Swift Podróże Guliwera. Debiutuje także poeta Aleksander Pope. Znane jest określenie „stylu królowej Anny” – okresu w sztuce dekoracyjnej, które nazywany jest także „wiekiem orzecha”, ze względu na częste użycie drewna z tego drzewa. Meble z tego czasu charakteryzują się specyficznymi zakrzywieniami, a do stylu tego zaliczają się także przenośne krzesełka i stoliki, które miały ułatwić spożywanie herbat na świeżym powietrzu. Charakterystycznymi motywami były muszelki, zwierzęta, rośliny czy orientalne postacie, a motyw ten szczególnie stał się popularny wśród elit w koloniach brytyjskich.

Toaletka w tzw. stylu królowej Anny, Boston, Massachusetts (domena publiczna).

Śmierć Anny zakończyła panowanie Stuartów, choć próbowano przeforsować projekt wprowadzenia na tron jej przyrodniego brata, Jakuba. Ostatecznie, zgodnie z ustaleniami zapisanymi w Act of Settlement, po śmierci Anny korona miała trafić do Zofii Doroty Wittelsbach, wnuczki Jakuba I i żony elektora hanowerskiego lub jej potomków. Zofia zmarła jednak kilka miesięcy przed Anną, a tron objął jej syn Jerzy – pierwszy król Wielkiej Brytanii.

Bibliografia:

• Davies Norman, Wyspy. Historia, Znak, Kraków 2003;
• Greig Hannah, The Favourite: the real history behind the new Queen Anne film [w:] History extra, 27 lutego 2019 roku [dostęp: 28 lutego 2019 roku] <[https://www.historyextra.com/period/stuart/real-history-the-favourite-film-queen-anne-olivia-colman-hannah-greig/]>;
• Kędzierski Jerzy Z., Dzieje Anglii, 1485-1939, t. 1: Lata 1485-1830, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1986.
• Somerset Anne, Queen Anne, Harper Press, London 2012;
• Zins Henryk, Historia Anglii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2001;

Redakcja: Tomasz Leszkowicz

Polecamy e-book Damiana Dobrosielskiego – „Kobieta w świecie Azteków”