Andrzej Wypustek – „Imperium szamba, ścieku i wychodka” – recenzja i ocena
Andrzej Wypustek – „Imperium szamba, ścieku i wychodka. Przyczynek do historii życia codziennego w starożytności” – recenzja i ocena
Zapewne wielu z waszych znajomych (podobnie jak Wy, drodzy czytelnicy) interesuje się historią. Kiedy jednak dyskutujecie o przeszłości, to bardzo często tematyka tych właśnie towarzyskich rozmów koncentruje się na omawianiu zagadnień doniosłych, takich jak wielkie postacie historyczne czy wojny i bitwy. Spora w tym zasługa historyków i to zarówno tych żyjących w danej epoce historycznej, piszących dużo częściej i chętnej o wielkich wojnach i władcach jak i współczesnych badaczy, którzy na podstawie źródeł tworzą książki o ważnych wydarzeniach i osobach. Publikacje dotyczące historii społecznej tworzone są jednak coraz częściej. Mają one coraz ciekawszą tematykę i trafiają do coraz większej rzeszy odbiorców.
Przykładem ciekawej monografii poświęconej oryginalnemu i nieopisanemu do tej pory w polskiej literaturze zagadnieniu jest książka „Imperium szamba, ścieku i wychodka Przyczynek do historii życia codziennego w starożytności”. Pozycja ta ukazała się nakładem wydawnictwa Sub Lupa, a jej autorem jest Andrzej Wypustek.
Monografia na oryginalny temat
Na półkach każdej księgarni pełno jest książek historycznych opisujących przebieg działań wojennych, historię powstania danej religii czy ideologii albo biografię sławnej osoby. Zarówno naukowcom zajmującym się badaniem przeszłości, jak i zwykłym pasjonatom historii umyka często to, co w życiu ludzi z minionych epok było codzienne i zwyczajne. Prowadzi to z jednej strony do utrwalania fałszywych stereotypów w świadomości zwykłych ludzi, z drugiej zaś w środowisku naukowym powoduje marginalizowanie pewnych obszarów badań. Dużo trudniej prowadzi się badania nad tym, co dla ludzi z przeszłości było, tak jak i dla nas, zwykłymi czynnościami i o czym oni sami nie pisali szeroko w swoich traktatach czy kronikach.
Świadomy tych wszystkich trudności jest również autor recenzowanej pozycji. Już w samym wstępie Wypustek wskazuje na duże opóźnienia w kwestii badań nad wszelkiego rodzaju zagadnieniami dotyczącymi higieny w czasach starożytnych. Dotyczy to zarówno działalności archeologów, którzy, badając dane stanowiska, często pomijali zupełnie lub źle klasyfikowali zabytki związane z szeroko pojętą infrastrukturą sanitarną (np. rury, siedziska toaletowe, nocniki), jak i badaczy źródeł pisanych, którzy wzmianki dotyczące skatologii (czyli związane z wydalaniem lub fizjologią) pomijali lub marginalizowali w analizach dotyczących społeczności starożytnych. Autor wskazuje, że owe zaniedbania pokutują również w świadomości zwykłych ludzi, którzy mając przed oczami sceny z filmów przedstawiające majestatycznych i schludnych Rzymian, nie są w stanie uwierzyć, jak bardzo brudna była codzienność mieszkańców Imperium Romanum, choćby w kwestiach dotyczących higieny. Nie wiedzą też często, jak bardzo obyczaje starożytnych różniły się od wzorców współczesnych.
Książka składa się z siedmiu rozdziałów, w ramach których omówiona jest historia latryn publicznych i toalet od czasów najdawniejszych do początku średniowiecza. Każdy z rozdziałów podzielony jest na mniejsze podrozdziały omawiające w sposób bardziej szczegółowy konkretne zagadnienia (np. poglądy na temat higieny intymnej, jakie prezentowały poszczególne grupy etniczne zamieszkujące Cesarstwo Rzymskie). Czytelnik dowie się z recenzowanej książki, np. jak wyglądało załatwianie potrzeb fizjologicznych w czasach najdawniejszych, jak podejście do tej tematyki zmieniło się w czasach Greków i Rzymian, jak były skonstruowane latryny publiczne, gdzie je lokowano, jak przebiegała i jakie zagrożenia niosła ze sobą wizyta w toalecie, oraz jakich środków higieny i urządzeń sanitarnych używali na co dzień starożytni.
Co się robiło w starożytnej toalecie?
Narracja w książce prowadzona jest na dwa sposoby. Pierwszy to narracja chronologiczna, w ramach której autor prezentuje przemiany, jakie zachodziły w kwestiach dotyczących higieny. Omawia też nowe rozwiązania i postęp technologiczny, jaki kolejne cywilizacje czyniły w kwestiach takich, jak budowa latryn i kanalizacji czy metody utylizacji ekskrementów i wszelkiego rodzaju odpadów. Drugi rodzaj narracji, prowadzony równolegle z pierwszą, to narracja problemowa. Wypustek, wraz z opisywaniem kolejnych postępów, jakie czynili Grecy i Rzymianie w kwestiach higieny, omawia szerzej poszczególne zjawiska, praktyki i zwyczaje starożytnych. Dowiadujemy się, np. że starożytni Rzymianie w publicznych latrynach załatwiali się, siedząc obok siebie na siedziskach zlokalizowanych w bliskiej odległości i każdy ich użytkownik widział swych towarzyszy podczas załatwiania potrzeb fizjologicznych, lub tego, że załatwianie się w miejscach publicznych lub porzucanie w nich ekskrementów stanowiło duży problem przy utrzymaniu porządku publicznego. Autor omawia tak ciekawe sprawy, jak to, czym podcierali się starożytni oraz to jakie wierszyki i napisy (jak się okazuje, domenę nie tylko naszych czasów) pozostawiali w toaletach.
Wypustek wielokrotnie w swoich opisach cytuje różnego rodzaju źródła o tematyce skatologicznej, począwszy od epigramów znanych poetów, przez fragmenty większych utworów literackich, po graffiti ze ścian toalet pozostawione przez ich użytkowników. Cytaty te znacznie ubarwiają lekturę i pozwalają czytelnikowi lepiej zrozumieć opisywaną problematykę. Dają też niezwykły wgląd w obyczajowość i mentalność użytkowników starożytnych latryn. Autor przytacza również i komentuje wielokrotnie poglądy współczesnych badaczy latryn, jak choćby ten, że były one miejscem spotkań, w którym ludzie obok załatwiania oczywistych potrzeb oddawali się również towarzyskim rozmowom na najróżniejsze tematy.
Rozważania zamyka krótkie podsumowanie, w którym zawarte są najważniejsze wnioski z całej książki. Autor szuka tez przyczyn „upadku” w kwestiach dotyczących latryn i higieny, jaki nastąpił wraz z nastaniem średniowiecza. Publikację kończy zbiór ilustracji przedstawiających liczne zabytki związane z omawianą w książce tematyką, takie jak nocniki, malowidła o tematyce skatologicznej czy ruiny latryn.
„Imperium szamba, ścieku i wychodka…” – kompetentne źródło wiedzy
Od strony merytorycznej prezentowana pozycja prezentuje się bardzo solidnie, choć jest wydana w serii popularno-naukowej; właśnie na popularny charakter postawił bardzo mocno jej autor. W tekście nie ma więc przypisów, a książka nie zawiera bibliografii. Nie świadczy to jednak o słabym poziomie merytorycznym pozycji, wręcz przeciwnie. Autor podzielił swoją książkę na mniejsze rozdziały, co ułatwia wybiórczą lekturę i poszukiwanie interesujących nas informacji. Tekst jest pełen cytatów ze źródeł antycznych, których przekładu dokonał sam autor. Nie tylko ubarwiają one narrację, ze względu na ich różnorodną i często zabawną i ciekawą tematykę, ale są też kopalnią wiedzy dla specjalistów w tej dziedzinie nauki. Wypustkowi należą się słowa uznania za wyszukanie i przetłumaczenie oraz skomentowanie tak wielu drobnych i rozsianych po niemal wszystkich rodzajach starożytnego piśmiennictwa cytatów o tematyce skatologicznej. Świadczy to o ogromie pracy włożonej w napisanie książki oraz o erudycji jej autora i znajomości opisywanego tematu.
Jeśli chodzi o bibliografię, to tak jak wyżej wspomniano, nie ma jej w książce. Cała obszerna bibliografia znajduje się na stronie wydawnictwa, o czym we wstępie informuje sam autor. Plik można pobrać za darmo w formie PDF. Bibliografia jest niezwykle obszerna i zawiera głownie publikacje zagraniczne. Jest w niej też ujętych kilka mniejszych tekstów samego autora. Teksty ułożone są z podziałem na opracowania ogólne oraz te dotyczące poszczególnych epok i zagadnień związanych z dziejami higieny w okresie starożytności. Zdecydowanie ułatwi to szukanie materiałów na temat interesujących czytelnika problemów. Równocześnie zabieg ten nie odstraszy czytelników niechcących czytać długich przypisów, a pragnących jedynie przeczytać ciekawą książkę historyczną.
Autor omawia wszystkie problemy bardzo dokładnie i w sposób zrozumiały dla każdego. Kiedy komentuje poglądy współczesnych naukowców, w tekście przywołane są ich nazwiska, a dobrze skonstruowana bibliografia sprawia, że łatwo odnaleźć interesującą nas pozycję. Odwołania do autorów antycznych cytowanych w książce zawarte są w tekście i opatrzone stosownym komentarzem tak, by można je było łatwo znaleźć w oryginalnych dziełach.
Całość czyta się bardzo dobrze, a ogrom wiedzy zawarty w książce jest podany w lekki i przystępny sposób. „Imperium szamba, ścieku i wychodka” to pozycja łatwa w lekturze, a przy tym kompetentna i ciekawa. Zdecydowanie powinna się znaleźć na półce każdego pasjonata historii starożytnej, bez względu na stan jego wiedzy.
