Alice Kyteler – pierwsza wiedźma w Irlandii

Na przełomie XIII i XIV w. magia jako taka nie była na Wyspach Brytyjskich czymś obiektywnie złym. Pewne formy czarów, zwłaszcza te związane z wróżbiarstwem czy ziołolecznictwem, praktykowano i powszechnie akceptowano jako naturalny, a także potrzebny element życia społecznego. Nawet Kościół traktował takie formy czarów nie jako zło wcielone, lecz praktykę zakorzenioną w przesądach i dawnych wierzeniach, przymykając na nią oko. Stosunek duchowieństwa do praktyk magicznych zaczął jednak zmieniać się w XIII w., czego istotnym sygnałem była bulla Quod super nonnullis z 1254 r., w której papież Aleksander IV oświadczył, że przestępstwa związane z magią jak wróżbiarstwo lub czary powinny pozostać w gestii lokalnych władz, a nie Kościoła, o ile nie nosiły znamion jawnej herezji, takich jak: modlenie się do bożków, składanie ofiar, czy kontakt z demonami.

Dalszy proces unifikowania magii z herezją miał miejsce za sprawą praktyk króla Francji Filipa IV Pięknego, oskarżającego o herezję swoich przeciwników politycznych, a zwłaszcza papieża Bonifacego VIII i templariuszy. Gwóźdź do trumny przybił papież Jan XXII, który cały swój pontyfikat obawiał się stosowania czarów przez swoich wrogów. Jego zaangażowanie w walkę z praktykami magicznymi osiągnęło apogeum w 1326 r. kiedy w bulli Super illius specula, zdefiniował praktyki magiczne jako herezję. W 1324 r. zachodzące zmiany dały o sobie znać nawet w odległej w Irlandii.

Alice Kyteler

Alice Kyteler , urodzona w hrabstwie Kilkenny w południowo-wschodniej Irlandii ok. 1263 r., nie była rodowitą Irlandką. Pochodziła z flamandzkiej rodziny kupieckiej, która ok. 1250 r. osiedliła się w Irlandii. Alice Kyteler pierwszy raz wyszła za mąż w 1280 r., poślubiając Williama Outlawa, wpływowego i zamożnego kupca z Kilkenny. Para doczekała się syna, któremu nadano imię William i który od 1303 r. najpewniej brał aktywny udział w rodzinnym interesie.

W 1302 r. Alice Kyteler miała już innego męża, Adama le Blunda z Callan, prosperującego lichwiarza, który posiadał już dzieci z poprzedniego małżeństwa. Fortuna Alice i jej syna Williama stale się powiększała za sprawą posagów i darowizn. Alice otrzymała spory spadek po swoim pierwszym mężu, zaś w 1307 r. Adam le Blund przekazał jej synowi wszystkie swoje wartościowe dobra materialne, a także anulował wszelkie długi jakie William u niego miał.

Dwa lata później Alice wyszła za mąż po raz trzeci. Jej wybrankiem został Richard de Valle, bogaty właściciel ziemski z hrabstwa Tipperary. W 1316 r. de Valle zmarł, a Alice wytoczyła proces jego synowi, również Ryszardowi, który wstrzymał wypłatę należnego jej wdowiego posagu aż do 1324 r. Do tego czasu Kyteler wyszła za mąż po raz czwarty, za Johna le Poera, który również posiadał potomstwo z poprzedniego związku.

Oskarżenia pasierbów

Tymczasem dzieci zmarłych mężów z zazdrością i gniewem przyglądały się jak Alice i jej pierworodny syn bogacą się, zapewne uważając, że to oni powinni odziedziczyć cały majątek po swoich ojcach. Całą sytuację zaogniła śmierć czwartego męża Alice w 1324 r., który wysunął przedtem podejrzenia, że jest podtruwany. Potomkowie le Poera i pozostali pasierbowie Alice oskarżyli ją i jej syna Williama Outlowa o praktykowanie magii i konszachty z demonami, z pomocą których rzucili urok na mężów Alice, zmuszając ich do oddania majątku Williamowi, a także o otrucie Johna le Poera. To ostatnie potwierdzać miał wygląd ciała ofiary – zapiski z 1324 r. opisują wychudzonego mężczyznę pozbawionego paznokci i owłosienia. Zarzuty pasierbów trafiły na podatny grunt – w ręce biskupa Ossory, Ryszarda de Ledrede.

Ryszard de Ledrede – uczeń Awinionu

Przyszły biskup Ossory urodził się prawdopodobnie między 1260 r. a 1275 r. w wiosce Leatherhead w hrabstwie Surrey w południowo-wschodniej Anglii. Niewiele wiadomo nam o jego młodości, lecz drogę duchownego rozpoczął pod koniec XIII w., dołączając do zakonu franciszkanów. W 1297 r. de Ledrede został konsekrowany na diakona przez arcybiskupa Canterbury i na tym etapie źródła milkną na temat kolejnych etapów jego kariery aż do 1317 r. kiedy został biskupem. Najpewniej przeszedł on typową drogę edukacji w zakonie Braci Mniejszych, zwieńczoną studiami na uniwersytecie lub studium generale zakonu, lecz w związku z brakiem dowodów na to, że pobierał nauki w Oxfordzie lub Cambridge, najpewniej podjął on naukę za granicą.

Sytuacja klaruje się za sprawą sprawozdania zakonnika Johna Clyna, który informując, że w 1317 r. został oddelegowany do biskupstwa Ossory, wspomina, że de Ledrede przebywał na dworze papieża, który wówczas nie znajdował się w Rzymie, lecz w Awinionie. Sam Ryszard opisuje się zaś jako biskup wykształcony i wyświęcony w stolicy apostolskiej. Oznacza to, że de Ledrede uczęszczał w Awinionie do franciszkańskiego studium generale lub uniwersytetu założonego w 1303 r. przez Bonifacego VIII. Biskupstwo Ossory objął więc człowiek wykształcony i przesiąknięty awiniońskimi ideałami. Poprzez wpływ procesów templariuszy oraz wrogości do praktyk magicznych Jana XXII, Ryszard de Ledrede reprezentował nowe podejście Kościoła do kwestii czarów.

Siedem zarzutów

Biskup przybył do Ossory między sierpniem a październikiem 1317 r. Jako papieski wysłannik, de Ledrede wziął sobie do serca zadanie zaszczepienia awiniońskich ideałów w swoim nowym biskupstwie. Po siedmiu latach sprawowania władzy w Ossory, sprawa Alice Kyteler miała stać się precedensem dla funkcjonowania aparatu inkwizycji w Irlandii.

W marcu 1324 r., ogłosiwszy, że znalazł „jedyne diabelskie gniazdo, plugastwo, jakie kiedykolwiek znaleziono w królestwie króla Anglii” (Richard de Ledrede, Contemporary narrative of the proceedings against Dame Alice Kyteler presucted for sorcery in 1324, red. T. Wright, wyd. Camden Society, London 1843.) De Ledrede postawił Alice, Williamowi, a także ich podwładnym, siedem zarzutów. Pierwszy – wyrzeknięcie się Kościoła i samego Chrystusa. Drugi – poćwiartowania zwierząt i rozrzucenia ich na skrzyżowaniach dróg jako ofiary dla demona zwanego synem sztuki. Trzeci – kradzież kluczy do kościoła i organizowanie tam wieczornych spotkań. Czwarty – umieszczenie w czaszce rozbójnika podrobów koguta, robaków, trupich paznokci, włosów z pośladków oraz ubrań chłopców zmarłych przed chrztem. Piąty – sporządzenie z tych składników mikstury, za pomocą której skłaniali ludzi do nienawiści, zabijania i dręczenia chrześcijan. Szósty – użycie przez Alice czarów w celu skłonienia mężów do oddania swych majątków jej synowi i zamordowania ich. Siódmy – utrzymywanie przez Alice stosunków płciowych z demonem, który ukazywał się jej się w postaci kudłatego czarnego psa, kota lub czarnego człowieka (aethiopis).

Ten artykuł powstał dzięki Waszemu wsparciu w serwisie Patronite! Dowiedz się więcej!

Ten artykuł powstał dzięki Waszemu wsparciu w serwisie Patronite, a jego temat został wybrany przez naszych Patronów. Wesprzyj nas na Patronite i Ty też współdecyduj o naszych kolejnych tekstach! Dowiedz się więcej!

Władza świecka a kościelna – starcie kompetencji

Powołując się na prawo, które w obronie wiary podporządkowywało biskupom diecezjalnym władzę świecką, de Ledrede polecił Lordowi Kanclerzowi Irlandii wydanie nakazu aresztowania Alice i jej wspólników. Problem polegał na tym, że Lord Kanclerz nie miał zamiaru podporządkowywać się biskupowi na podstawie nigdy nie egzekwowanego w Irlandii prawa. Poza tym, urząd ten pełnił wówczas Roger Outlaw, brat pierwszego męża Alice, a więc jej szwagier, który robił co mógł by ocalić bratową. Outlaw odmówił wykonania polecenia pod pretekstem, że wpierw biskup musi formalnie oskarżyć podejrzaną. De Ledrede wezwał więc Alice do siebie, lecz ta zdążyła w tym czasie uciec do Dublina, a szwagier wysłał do Kilkenny legistów, którzy działali w jej imieniu. W odpowiedzi biskup ekskomunikował Alice i wezwał przed swoje oblicze jej syna, oskarżając go o herezję oraz ukrywanie współwinnych. Jednak i w tym przypadku duchowny napotkał problem w postaci rodzinnych koneksji. Za Williamem wstawił się seneszal Kilkenny, Arnold le Poer, krewny ostatniego męża Alice i przyjaciel Williama, który zdawał się traktować ten proces jako przestrzeń do załatwienia osobistych porachunków z biskupem. Seneszal posunął się nawet do aresztowania de Ledrede’a na 17 dni, dopóki termin wezwania Williama nie minął. Było to bardzo ryzykowane posunięcie, ponieważ podniesienie ręki na duchownego było przewinieniem, które rozgrzeszyć mógł wyłącznie papież. De Ledrede upewnił się, że wieść o czynie seneszala się rozniesie, a będąc w więzieniu objął diecezję interdyktem, na mocy którego nie mogły się w niej odbywać żadne pochówki, nabożeństwa, śluby czy chrzty.

Po odzyskaniu wolności, biskup ponownie wezwał do siebie Alice i Williama, sam zaś otrzymał wezwanie od Lorda Kanclerza, by stawił się przed sądem w Dublinie i wytłumaczył z nałożonego na diecezję interdyktu. De Ledrede odmówił przyjazdu argumentując, że musiałby podróżować przez ziemie wrogiego mu Arnolda le Poera, lecz Roger Outlaw odrzucił to wytłumaczenie, zaś wikariusz arcybiskupa Dublina uchylił interdykt.

Decydująca rozprawa

Zdeterminowany de Ledrede nie zamierzał dać za wygraną. Odziany w pełne regalia biskupie, w otoczeniu całej swojej kapituły, biskup udał się do wrogiego mu Arnolda la Poera, zwracając się z prośbą o aresztowanie heretyków. Seneszal oczywiście odmówił i nakazał usunąć duchownego z dworu.

Na arenę ponownie wkroczyła Alice Kyteler, która teraz sama przeszła do ataku, oskarżając biskupa o zniesławienie, rzucanie fałszywych oszczerstw pod jej adresem, a także o niesłuszną ekskomunikę. Postawiony w stań oskarżenia de Ledrede został ponownie wezwany do Dublina i po raz kolejny odmówił przyjazdu, tym razem, powołując na niesprawiedliwość procesu ze względu na wysoko postawionych przyjaciół powódki i jej wpływy w Dublinie. Do stawienia się przed sądem biskupa skłonił dopiero list Lorda Kanclerza opatrzony królewską pieczęcią, w którym gwarantowano obecność dostojników kościelnych w sądzie. Doszło do rozprawy, w czasie której obie strony przerzucały się oskarżeniami. Najżarliwszym przeciwnikiem biskupa okazał się nie kto inny jak Arnold le Poer, który wzywał Anglo-Irlandczyków do przeciwstawienia się zarzutom obcego Anglika.

Okazało się jednak, że nieugięta postawa duchownego, który postępując zgodnie z prawem, z wielką determinacją przeciwstawiał się wspólnemu frontowi najpotężniejszych ludzi w regionie, zjednała mu wielu zwolenników. Lokalna sprawa stała się sensacją o zasięgu krajowym. Nieświadomie przyczynił się do tego sam seneszal le Poer, który podniósł rękę na biskupa i znieważał go przy każdej okazji, tym samym godząc w instytucję Kościoła. Wyrokiem sądu de Ledrede’owi pozwolono dalej prowadzić sprawę herezji w swojej diecezji.

Petronilla de Midia

Alice, widząc, że sprawy przybrały niekorzystny dla niej obrót, opuściła Irlandię i nigdy do niej nie wróciła. Prawdopodobnie udała się i osiedliła w Anglii lub Flandrii. Jej syn William Outlaw został aresztowany i przesłuchany przez biskupa, w następstwie czego przyznał się do herezji i ukrywania heretyków. William został uwięziony w zamku Kilkenny na dziewięć tygodni, ale jego wpływowym przyjaciołom udało się zminimalizować karę do pokuty, w ramach której miał udać się jak najszybciej na pielgrzymkę do Ziemi Świętej oraz zasponsorować pokrycie dachu katedry św. Canice’a ołowiem w ciągu czterech lat.

Wśród aresztowanych znalazła się także służąca Alice, Petronilla de Midia, która po przyznaniu się do winy, jako jedyna z oskarżonych poniosła najwyższą karę – została spalona żywcem na stosie. Alice Kyteler jest pierwszą znaną kobietą w Irlandii oskarżoną o praktykowanie magii i herezję, a Petronilla de Midia jest pierwszą na wyspie ofiarą śmiertelną procesów o czary.

Ryszard de Ledrede, kontynuował swoją walkę z czcicielami diabła w swojej diecezji. Wskutek pogłębiających się konfliktów i animozji, biskup został ostatecznie wygnany z wyspy w 1329 r.

Ten artykuł powstał dzięki Waszemu wsparciu w serwisie Patronite! Dowiedz się więcej!

Ten artykuł powstał dzięki Waszemu wsparciu w serwisie Patronite, a jego temat został wybrany przez naszych Patronów. Wesprzyj nas na Patronite i Ty też współdecyduj o naszych kolejnych tekstach! Dowiedz się więcej!

Bibliografia:

Źródła:

·         Richard de Ledrede, Contemporary narrative of the proceedings against Dame Alice Kyteler presucted for sorcery in 1324, red. T. Wright, wyd. Camden Society, London 1843.

·         John Clyn, The annals of Friar Clyn and Thady Dowling, wyd. Irish Archeological Society, Dublin 1849.

Literatura:

·         Cohn Norman, Europe's Inner Demons: The Demonization of Christians in Medieval Christendom, wyd. University of Chicago Press, Chicago 2001.

·         Neary Anna, The Origins and Character of the Kilkenny Witchcraft Case of 1324, “Proceedings of the Royal Irish Academy: Archaeology, Culture, History, Literature” 1983, nr. 83C, s. 333-350.

·         Kieckhefer Richard, European Witch Trials: Their Foundations in Popular and Learned Culture, 1300-1500, wyd. Routledge, London 1976.

·         Tenże, Magic in the Middle Ages, wyd. Cambridge University Press, Cambridge 1990.

·         Thomas Keith, Religion and the Decline of Magic: Studies in Popular Beliefs in Sixteenth and Seventeenth-Century England, wyd. Penguin, London 2003.

·         Willliams Bernadette, The Sorcery Trial of Alice Kyteler, “History Ireland” 1994, t. I, nr. 2, s. 20-24.

·         Witchcraft in Europe, 1100-1700: A Documentary History, red. A. C. Kors, E. Peters, wyd. University of Pennsylvania Press, Philadelphia 1973.